De mens heeft eigenschappen die niet verklaard kunnen worden aan de hand van de organen waaruit hij is opgebouwd. Het geheel is absoluut meer dan de som der delen. Die meerwaarden worden ook wel emergente eigenschappen genoemd. Eigenschappen die voortkomen uit de hoge mate van complexiteit van ons lichaam en niet door middel van reductie te herleiden zijn.
Deze eigenschappen krijgen echter pas betekenis in de context van een omgeving. De wisselwerkingen tussen alle objecten (dat betreft ook andere mensen) binnen het zijnsveld en de manifestatie van een individu bevestigen zijn bestaan, waardoor de emergente eigenschappen expliciet kunnen worden. Ik heb dit getekend als een diabolo. Bij de meeste mensen is dit een harmonisch ontologisch geheel. Let wel: een individu kan nooit volledig samenvallen met zijn zijnsveld, omdat hij zelf de waarnemer is. Dat betekent dat ieder mens onvermijdelijk een latente vorm van eenzaamheid met zich meedraagt, doordat we ons ten dele buiten ons eigen zijnsveld bevinden. Misschien is dit wel de geestelijke component van ons menszijn.
De complexiteit van het menselijk lichaam is groot. En alhoewel alle deelprocessen een robuust evenwicht onderhouden, kunnen traumatische ervaringen die balans toch behoorlijk verstoren. Deregulering van autonome processen kan leiden tot verstoorde emergente eigenschappen, waardoor de mens fysieke en/of psychische problemen ervaart in de wisselwerking met zijn zijnsveld. Als iemand zijn been breekt, beweegt hij zich tijdelijk of blijvend minder soepel door zijn leefwereld. De vanzelfsprekendheid waarmee diegene zich daarvoor met souplesse door het leven begaf, is plotseling verdwenen. Hij zal zich opnieuw tot zijn omgeving moeten gaan verhouden. Deze disruptie moet weer helen, zodanig dat de persoon in kwestie de aansluiting met zijn omgeving niet meer als een discontinuïteit ervaart. Acceptatie en bewustwording zijn daarbij van cruciaal belang. Helaas is dat in onze samenleving nog geen gemeengoed, aldus een recent onderzoeksrapport (8 juni jl.) van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Over het algemeen worden mensen met een handicap normaal en vriendelijk bejegend, maar dat neemt niet weg dat ze ook nog regelmatig ongelijk en/of minachtend worden behandeld.
Maar hoe zit het met psychische schade? Of een interne verstoring (bij bv een burn-out) waardoor er twijfel ontstaat over datgene waarbij de mens normaliter geen bewuste interventies hoeft te plegen (bv zijn ademhaling)? Ook dat kan een mens van zijn à propos brengen, dat wil zeggen: dat kan ten koste gaan van de natuurlijke harmonie met zijn zijnsveld. Het individu wordt in een bepaalde mate niet meer bevestigd in zijn bestaan. Een deel van zijn ervaringen bevreemdt hem zelfs. Hij mist de aansluiting. Hij ontbeert de erkenning, waaruit hij zijn bestaansrecht ontleent. De gelijkwaardigheid met de menselijke objecten in zijn zijnsveld is in het geding. Dit kan leiden tot angststoornissen, depressiviteit, een gevoel van minderwaardigheid en - niet zelden - een verhoogd gevoel van eenzaamheid. De symptomen van deze vaak temporele psychische stoornissen worden behandeld met cognitieve gedragstherapie, exposuretherapie of met antidepressiva. Deze diabolo-theorie heb ik beschreven vanuit het perspectief van het individu. En de behandelmethoden binnen de psychologie zijn eveneens gericht op het individu. Hoe kan het ook anders, de samenleving zelf kan immers niet ‘in therapie’. Desalniettemin kan een tijdsgewricht een behoorlijk stempel drukken op de omgang met abberaties. De stigmata vanuit een samenleving bepalen in hoge mate de omvang van de populatie die het gevoel heeft de aansluiting te missen. Een vitale samenleving is een samenleving die inclusiviteit nastreeft. De vitaliteit van een samenleving kan men dus o.a. bepalen aan de hand van het aantal mensen dat zich eenzaam voelt of een antidepressivum slikt, maar ook aan de hand van het aantal klachten van lichamelijk gehandicapten over de toegankelijkheid van de publieke ruimte. Uiteraard zijn er veel meer graadmeters die de mores van exclusiviteit kunnen duiden. Te denken valt aan het aantal meldingen van discriminatie en het aantal werklozen. Een samenleving kan dus zeker ook ziek zijn.