Complottheorieën zijn onlosmakelijk verbonden met onze hang naar religiositeit en spiritualiteit. Ook al heeft Immanuel Kant in de 18de eeuw ons besef van een metafysisch domein gestaafd (in ‘Kritiek van het Oordeelsvermogen’), hij heeft eveneens filosofisch aangetoond dat we over dit domein geen kennis kunnen verkrijgen (in ‘Kritiek van de Zuivere Rede’). Friedrich Nietzsche ging in de 19de eeuw nog een stap verder door te verklaren dat God dood is. Hieronder volgt het citaat waarin hij dit verwoordde, afkomstig uit zijn boek ‘De Vrolijke Wetenschap’ (paragraaf 125).
Hebben jullie niet gehoord van die uitzinnige, die op klaarlichte dag een lantaarn aanstak, de markt op ging en onophoudelijk riep: "Ik zoek God! Ik zoek God!" - Omdat er daar juist veel van die mensen bijeen stonden die niet aan God geloofden, verwekte dit groot hoongelach. "Is hij soms verloren gegaan?" zei de een. - "Is hij verdwaald als een kind?" zei de ander. - "Of speelt hij verstoppertje? Is hij misschien bang voor ons? Is hij scheep gegaan? Geëmigreerd?" - zo schreeuwden zij en lagen ze krom van het lachen. De uitzinnige sprong midden tussen hen in en doorboorde hen met zijn blikken. "Waar God heen is?" riep hij uit. "Ik zal het jullie zeggen! Wij hebben hem gedood - jullie en ik! Wij allen zijn zijn moordenaars! Maar hoe hebben wij dit gedaan? Hoe hebben wij de zee leeg kunnen drinken? Wie gaf ons de spons, om de hele horizon uit te vegen? Wat deden we toen we de aarde van haar zon losmaakten. Waarheen beweegt zij zich nu? Waarheen bewegen wijzelf? Weg van alle zonnen? Vallen we niet aan een stuk door? En terug, opzij, naar voren, naar alle kanten. Is er nog wel boven en beneden? Dwalen wij niet door een oneindig niets? Hijgt de leegte ons niet in de nek? Is het niet kouder geworden? Komt niet meer en meer de nacht? Moeten de lantaarnen niet in de ochtend aangestoken worden? Horen wij nog niets van het rumoer van de doodgravers die God begraven? Ruiken we nog niets van de goddelijke ontbinding? - Ook goden ontbinden! God is dood!-God blijft dood! En wij hebben hem gedood. Hoe troosten wij ons, moordenaars der moordenaars. Het Heiligste en Machtigste dat de wereld ooit bezat is onder onze messen doodgebloed - wie wist dit bloed voor ons weg? Met welk water kunnen wij ons reinigen? Welke zoenoffers, welke heilige spelen zullen wij moeten bedenken? Is niet de grootte van deze daad te groot voor ons? Moeten wij niet zelf goden worden, om haar ook maar waardig te schijnen? Nooit was er een grotere daad - en wie er ook na ons geboren wordt, omwille van deze daad behoort hij tot een hogere geschiedenis dan alle geschiedenis tot dusver geweest is!"En zoals Philippe van Parijs, een Brusselse filosoof, al zei: “De taak van een intellectueel is om te vroeg gelijk te hebben.” In de tweede helft van de 20ste eeuw is in het Avondland de secularisatie begonnen. De institutionele God heeft inmiddels op grote schaal plaatsgemaakt voor yoga en mindfulness en is nu inderdaad voor velen dood. Ondanks de hectiek van het leven en het feit dat bijna alle fenomenen wetenschappelijke verklaard kunnen worden, worden we toch nog op z’n tijd geconfronteerd met wat we noemen, een religieuze ervaring: het besef dat er iets is, dat groter is dan wijzelf. Dit besef kan ons vervoeren tijdens bijvoorbeeld een wandeling in de natuur, een goed gesprek met een vriend, het ervaren van de liefde, het luisteren naar muziek of de rust van een zondagochtend.
Deze vervoering appelleert volgens Kant aan ons diepste besef van het bestaan van een metafysische domein, dat er volgens hem dus wel is, maar waar we verder niets over aan de weet kunnen komen. Ludwig Wittgenstein zei daarover in de eerste helft van de 20ste eeuw, vrij vertaald: ‘Waarover men niet kan spreken, daarover moet men zwijgen’.
Het is duidelijk dat de mens zoekende blijft naar een invulling van dit metafysische domein. Het ontvankelijk zijn voor complottheorieën is mijns inziens dan ook gerelateerd aan het invulling willen geven ervan. Voor fenomenen die niet eenduidig te verklaren zijn, worden oorzaken gezocht die buiten de grenzen van de verifieerbare realiteit liggen. De overeenkomst tussen een religieuze ervaring en het ervaren van een complottheorie is in feite de erkenning van een mysterie waar men vervolgens over wil praten. Maar omdat beide voortkomen uit het metafysische domein, dat volgens Kant buiten ons kenvermogen valt, is elke vermeende causaliteit ongegrond en in principe niet verifieerbaar. Bij complottheorieën zou verificatie mogelijk zijn, maar men zal nooit bewijzen vinden die ondersteunen dat er invloedrijke systemen zijn die burgers op grote schaal misleiden. Net zo min als dat men Godsbewijzen zou kunnen vinden op basis van religieuze ervaringen.
De hang naar complottheorieën vindt haar oorsprong in het oer besef van het bestaan van een metafysisch domein en de dood van God heeft die hang waarschijnlijk alleen maar versterkt.
Enkele bekende complottheorieën naar aanleiding van de pandemie zijn de volgende:
1. De uitrol van het G5-netwerk is de oorzaak van het virus.
2. Het virus is gelekt uit een militair laboratorium om de overbevolking tegen te gaan.
3. Bill Gates heeft een patent op het virus om grof geld te gaan verdienen aan het vaccin.
4. De salafisten verspreiden het virus ter verdere islamisering van de wereld.
Er zijn er nog veel meer. Even los van de sensitiviteit die de mens voor dit soort theorieën heeft ontwikkeld, het zijn stuk voor stuk speculatieve correlaties.
Overigens appelleert het complotdenken niet aan enige vorm van hoger bewustzijn, wat wel het geval is bij yoga en mindfulness. Het berust eerder op een bepaalde mate van argwaan en wantrouwen jegens bestuurders en leiders. Veelal zijn het misantropen - mensen met een levenshouding die zich kenmerkt door een pessimistische visie op de samenleving en het wantrouwen van mensen - die hier gevoelig voor zijn.