Evolutionair bewustzijn

De overtuiging dat de mens een vrije wil bezit heeft de geschiedenis van het bewustzijn diep gevormd. Binnen een veldgerichte visie verschijnt die overtuiging niet als vergissing, maar als overgangsverschijnsel. Zij had een evolutionaire functie. De mens moest zichzelf tijdelijk ervaren als afzonderlijk wezen om bewustzijn te kunnen ontwikkelen.

In de vroege stadia van menswording leefde de mens in een vanzelfsprekende samenhang met natuur en kosmos. Er bestond geen scherpe grens tussen binnen en buiten. De ervaring van een eigen ik ontstond pas toen het veld van bewustzijn zich differentieerde en een centrum van waarneming vormde. Die differentiatie bracht de illusie voort van een innerlijk dat beslissingen neemt. De mens begon te denken dat hij zelf de bron van zijn handelen was.

Deze illusie was nodig. Zij maakte reflectie, planning en zelfbeheersing mogelijk. Door zichzelf als autonoom te beleven, kon de mens leren handelen, verantwoordelijkheid dragen, techniek ontwikkelen en geschiedenis maken. Het idee van vrije wil was het instrument waarmee het veld zichzelf verdichtte tot individu. De afzondering van de mens was geen fout, maar een oefening in zelfkennis.

Nu nadert die fase haar grens. De illusie van vrije wil heeft haar beschavende functie vervuld en keert zich inmiddels tegen haar oorsprong. Zij onderhoudt het idee van beheersing en eigenaarschap en blokkeert het inzicht dat al het handelen gedragen wordt door een groter geheel. De mens probeert zijn autonomie te perfectioneren en raakt daardoor steeds verder verwijderd van de ervaring dat hij deel uitmaakt van één veld van leven. De volgende stap in de evolutie van bewustzijn vraagt om ‘doorzien’. De mens hoeft niet terug te keren naar een archaïsche eenheid met de natuur, maar moet leren doorzien dat de beleving van een afzonderlijke wil slechts een vorm is waarin het veld zichzelf ervaart. Wat men keuze noemt, is een moment van resonantie in een veel grotere beweging.

Wanneer de illusie wordt doorzien, verdwijnt de noodzaak om te beheersen. Handelen blijft bestaan, maar verliest zijn centrum van bezit. De mens wordt niet minder vrij, maar werkelijk vrij, omdat hij niet langer gebonden is aan de fictie van een zelf dat alles moet sturen. De evolutionaire functie van de illusie is dus afgerond. Zij heeft het bewustzijn geoefend in onderscheiden, reflecteren en kiezen. Nu dient zij te worden losgelaten, zodat het bewustzijn zich kan openen voor zijn eigen grond. Wat ooit het middel tot vrijheid leek, is nu de laatste sluier die haar verhult.

De mensheid staat voor de taak om die sluier te doorzien. Niet door haar te verwerpen, maar door haar transparant te maken. In die helderheid wordt zichtbaar dat vrijheid nooit in de wil lag, maar in de beweging van het veld zelf dat door ons heen ademt. Wanneer zich in het menselijk bewustzijn deze verschuiving voltrekt, verandert niet alleen de innerlijke ervaring, maar ook de maatschappelijke grondtoon.

De eerste meerwaarde is innerlijke rust. De voortdurende spanning van zelfsturing maakt plaats voor vertrouwen in de dragende orde van het veld. De mens hoeft niet langer alles te beslissen, maar leert te luisteren naar de richting die al aanwezig is.

De tweede meerwaarde is relationele verbondenheid. Als de illusie van afzonderlijkheid oplost, verdwijnt ook de scheiding tussen ik en wereld. De ander wordt niet langer ervaren als object van interactie, maar als gelijktijdige verschijningsvorm van hetzelfde veld. Dat schept een natuurlijke empathie die niet voortkomt uit moraal maar uit waarneming.

De derde meerwaarde is ethische eenvoud. Handelen wordt vanzelf adequaat wanneer het niet meer vertrekt uit intentie, maar uit resonantie. Er ontstaat een natuurlijke juistheid die niet gestuurd wordt door regels of doelen, maar door afstemming.

De vierde meerwaarde is ecologische integratie. Wie zichzelf niet langer als losstaand subject ervaart, kan de aarde niet meer behandelen als middel. De wereld verschijnt als mede-lichaam. Ecologische zorg wordt geen plicht, maar vanzelfsprekend gevolg van de ervaren eenheid.

De vijfde meerwaarde is creatieve helderheid. Wanneer de wil niet langer het handelen overheerst, komt ruimte vrij voor intuïtieve intelligentie. Inspiratie stroomt ongehinderd, omdat zij niet meer wordt gefilterd door controle. De mens handelt niet langer uit planning, maar uit inzicht dat oplicht in het moment.

De zesde meerwaarde is collectieve coherentie. Naarmate meer mensen deze verschuiving doormaken, verandert ook de structuur van samenleven. Besluitvorming verplaatst zich van debat naar afstemming, van macht naar co-creatie. De samenleving wordt niet langer gestuurd door machtsverhoudingen, maar gedragen door de dynamiek van veldcoherentie.

De illusie van vrije wil heeft haar werk gedaan. Zij heeft bewustzijn mogelijk gemaakt als tijdelijke differentiatie van het veld. Nu kan zij zich ontspannen, zodat vrijheid zich toont als resonantie in plaats van controle en sturing.