Gestolde patronen

Als je blijft doen wat je altijd deed, krijg je wat je kreeg. En soms is dat makkelijk, zeker als het gaat om handelingen die we graag automatisch willen verrichten, want dan hoeven we er niet telkens opnieuw over na te denken. Verander de vaste plek van de schaar maar eens. Ik durf te wedden dat je de eerste tien keer nog op de oude plek zal zoeken. Eenmaal ingeslepen patronen kunnen hardnekkig zijn en blijven vaak werkzaam zonder dat we dat nog in de gaten hebben.

Het voorbeeld gaat over zintuiglijk geautomatiseerd gedrag, maar zoals ik al vele malen heb betoogd, bestaat ons ervaringsdomein uit twee bronnen, namelijk de zintuiglijke en de transcendente ontvankelijkheid. In dit blog wil ik me richten op rigide opvattingen die we als gestolde patronen in het transcendente domein tegenkomen. Deze kunnen variëren van ‘Dat nooit meer’ als het gaat om wat er in WOII is gebeurd, ‘Sinterklaas vieren we nu eenmaal altijd met zwarte Pieten’ tot een opvatting als ‘Vrienden zijn belangrijker dan familie’. Drie voorbeelden die respectievelijk het belang van de geschiedenis, de cultuur en onze persoonlijke opvattingen weergeven. Voordat ik daar verder op in ga, eerst nog even een bespiegeling over het fenomeen tijd.

Het universele bewustzijn wordt in ons brein getransformeerd tot een persoonlijk bewustzijn. En door deze lokalisatie van bewustzijn ontstaat voor ons de tijdsbeleving. Binnen het universele bewustzijn is er geen onderscheid tussen verleden, heden en toekomst. Eerder noemde ik dat ‘het eeuwige nu’. Tijdens ons leven is dat eeuwige nu echter gereduceerd tot ‘een fragmentarisch nu’, met het gevoel van een ervoor en een erna. In feite leven wij allemaal op het golffront van de tijd en alleen in dat nu-moment zijn we in staat om ervaring op te doen. De actualiteit van onze beleving is dus een momentane interactie tussen de transcendente en zintuiglijke ontvankelijkheid. De vraag is nu hoe de geschiedenis, onze cultuur en onze persoonlijke opvattingen doorwerken in de sequentie van nu-momenten, die gezamenlijk onze ervaring vormt.

Onze transcendente ontvankelijkheid kenmerkt zich door een voortdurende resonantie in dat deel van het brein waar het universele zich transformeert tot persoonlijk bewustzijn. Deze zone in de hersenen ben ik het diafragma gaan noemen. Wanneer die resonantie op bepaalde plekken niet meer kan plaatsvinden, verliest het diafragma een deel van zijn flexibiliteit. Gestolde patronen nemen daar de plaats in van actuele afstemming. Een deel van de transcendente ontvankelijkheid raakt daardoor geblokkeerd en maakt plaats voor automatische reflexen die voortkomen uit rigide opvattingen. Daarmee neemt ook onze responsabiliteit af ten aanzien van wat zich in het nu aandient. Dat staat op gespannen voet met wat menselijk functioneren vraagt, namelijk het vermogen om mee te bewegen met de actualiteit van het nu.

Geredeneerd vanuit het golffront van de tijd rijst de vraag of er überhaupt sprake kan zijn van een onvoltooid verleden. Wat geweest is, is immers voltooid en bestaat alleen nog als potentie tot hernieuwde resonantie. Het hernemen van iets dat geweest is, betekent niet dat het verleden terugkeert, maar dat het resonantiepatroon opnieuw wordt opgeroepen in een actuele context. Dat gebeurt ook wanneer we herinneringen oproepen uit ons eigen leven. Deze herinneringen kunnen nooit samenvallen met de oorspronkelijke ervaring, omdat het resonantiepatroon zich nooit exact herhaalt. Geschiedenis, cultuur en persoonlijke opvattingen werken op vergelijkbare wijze door als gestolde resonanties. Op collectief en individueel niveau beperken zij onze aanwezigheid in het nu en ondermijnen zij het vermogen om daar volledig in mee te bewegen.

Geschiedenis wordt relevant vanuit onze neiging om ervaring te ordenen en om gebeurtenissen te willen verklaren door het leggen van causale verbanden. Wetenschappelijke ontwikkeling vormt de meest systematische uitwerking van deze neiging. Door ervaring onder te brengen in verklaringskaders die stabiliteit en voorspelbaarheid bieden, ontstaan patronen die hun oorsprong hebben in eerdere ervaringen, maar die zich blijven herhalen alsof zij tijdloos geldig zijn. Wat ooit een actuele poging tot begrip was, verhardt zo tot een gestold patroon. Dergelijke patronen bieden houvast en continuïteit, maar zij kunnen ook de directe afstemming op wat zich in het nu aandient beperken. Geschiedenis en wetenschap functioneren daarmee niet alleen als bronnen van inzicht, maar ook als dragers van vastgezette verklaringen die telkens opnieuw worden geactiveerd.

Gestolde patronen krijgen een bijzondere duurzaamheid wanneer zij cultureel worden vastgelegd in wetten, instituties en dogma’s. Wat ontstond als contextgebonden ordening van ervaring, wordt daarin omgezet in normatieve structuren die handelen, denken en beoordelen sturen. Wetten fixeren causale interpretaties van gedrag en verantwoordelijkheid. Instituties verankeren deze interpretaties organisatorisch en procedureel. Dogma’s doen dit op het niveau van betekenis en waarheid. Door deze culturele verankering wordt het herhaalbare kader dominant, terwijl de actualiteit van het nu naar de achtergrond verdwijnt. De werking van deze patronen ligt daarmee niet alleen in wat zij mogelijk maken, maar juist in wat zij buitensluiten. Dit mechanisme is op persoonlijk niveau herkenbaar in rigide denkpatronen die zich blijven herhalen, zelfs wanneer zij hun functie hebben verloren.

Tegelijkertijd kunnen wij niet buiten dergelijke vastgelegde kaders. Zonder wetten, instituties, wetenschappelijke modellen en gedeelde uitgangspunten zou collectief handelen nauwelijks mogelijk zijn. Gestolde patronen vervullen een functionele rol zolang zij aansluiten bij de actualiteit waarin zij worden toegepast. Het risico ontstaat niet door hun bestaan, maar door het verlies aan gevoeligheid voor de vraag of deze uitgangspunten nog steeds werkzaam zijn. Zodra vastgestelde kaders als vanzelfsprekend worden gehanteerd, zonder toetsing aan wat zich nu aandient, verliezen zij hun ondersteunende functie en gaan zij de ervaring sturen in plaats van dragen. Waakzaamheid betekent daarom niet dat patronen moeten worden vermeden, maar dat hun geldigheid telkens opnieuw in het nu moet worden herkend.

In een reclame vraagt een vader bij de balie om een paarse opblaaskrokodil die zijn dochter is vergeten. Achter de medewerker staat die paarse krokodil duidelijk zichtbaar tegen de muur. Toch krijgt de vader te horen dat hij eerst een formulier moet invullen voordat de krokodil kan worden meegegeven. De vader wijst op de krokodil zelf, maar de procedure blijft leidend. Het formulier blijkt belangrijker dan wat zich op dat moment onmiskenbaar voordoet. Juist daarin toont deze situatie hoe een ooit zinvol uitgangspunt kan verharden tot een gestold patroon dat de afstemming op het nu vervangt.