Modulaties van het zijn

Een voorproefje uit mijn boek Filosofie ad ultimum - Grondslagen van een universele bewustzijnsleer, dat binnenkort uitkomt. Hopelijk maakt het nieuwsgierig naar een andere wijze van beleven, waarin bewustzijn niet wordt gezien als product van de mens, maar als bron van wat wij ervaren.

We denken vaak dat de werkelijkheid buiten ons vastligt, als iets dat we waarnemen. Maar wat als onze ervaring van de werkelijkheid in hoge mate afhangt van de volgorde waarin ons bewustzijn zich opent. Wat als niet de inhoud, maar de volgorde van onze aandacht bepaalt wat we ervaren als werkelijk, als wijzelf.

Dit idee vormt de kern van een van de modellen die ik in dit boek ontwikkel. Het is geen empirisch model in meetbare zin, maar een theoretisch kader van filosofische aard, dat zijn kracht toont in de wijze waarop het zich laat herkennen in de ervaring. Het gaat niet over objectieve waarnemingen van een wereld buiten ons, maar over de structuur van bewustzijn zelf. Over hoe het bewustzijn ruimte en tijd moduleert tot velden van beleving. En hoe die velden op hun beurt bepalen wat wij werkelijkheid noemen.

Bewustzijn is gevoelig voor volgorde. De manier waarop aandacht zich ontvouwt bepaalt niet alleen wat we ervaren, maar ook hoe we onszelf ervaren binnen dat veld. Deze gevoeligheid lijkt subtiel, maar werkt diep door. Ze bepaalt of wij in de wereld staan als waarnemer tegenover iets buiten ons, of als deelnemer aan een werkelijkheid die in en door ons verschijnt.

Wanneer het bewustzijn zich eerst richt op ruimte, ontstaat een specifieke ervaring van ‘zijn’. Je registreert dat je hier bent, in dit lichaam, op deze plek, binnen een situatie. De ruimtelijke verankering vormt dan de basis waarop tijd zich aandient. Je ervaart het moment als iets dat zich voltrekt tegen een achtergrond van plaats. Denk aan wachten. Je bent ergens, je staat in een rij, je kunt niet zomaar weg, en je ervaart tijd als iets dat je moet doorstaan. Het nu wordt een dunne tussenfase, een doorgang naar iets wat nog moet komen. Nog voor het zich opent is het alweer voorbij. Tijd wordt dan een meeteenheid. Een abstractie die losstaat van beleving. Wat overblijft is kloktijd, getekend door duur. Chronos. De ervaring versmalt zich tot het tellen van seconden, minuten, uren. Het zelf staat tegenover de tijd en blijft buiten de volheid van het moment.

Wanneer het bewustzijn zich daarentegen eerst opent voor tijd, verandert de structuur van het ‘zijn’. Je ervaart niet de kloktijd van afspraken en schema’s, maar de directe intensiteit van het nu. Dit kan zich voordoen in meditatie, in stilte, in liefde, in creatie of vlak voor de dood. Een treffend voorbeeld is ‘in flow’ zijn. Je doet iets met volledige aandacht en raakt de ervaring van tijd als opeenvolging van nu-momenten kwijt. Je bent niet langer bezig met hoe laat het is, maar je bént in het gebeuren zelf. In zulke momenten verdwijnt de ruimtelijke verankering. Je bevindt je niet op een plek, maar in een handeling, in een ritme, in een verloop dat zichzelf draagt. Tijd wordt een beleving. Kairos. Je verliest jezelf niet, maar je wordt één met wat gebeurt. Het moment draagt je in plaats van dat jij het probeert vast te houden.

Wat hier verandert is niet alleen het perspectief. De structuur van de werkelijkheid zoals die ervaren wordt verschuift mee. Wanneer bewustzijn zich eerst richt op ruimte en dan op tijd, wordt ‘zijn’ een positie binnen een tijdslijn. Tijd verschijnt als chronos, meetbare opeenvolging. Wanneer het bewustzijn zich eerst opent voor het nu en daarna pas plaats ervaart, dan verschijnt tijd als kairos, geladen aanwezigheid. Het moment opent zich als betekenisvolle ruimte. Deze volgordegevoeligheid laat een diepe interferentie zien tussen tijd en ruimte. Zij onthult een dubbele modulatie van het bewustzijn. Eerst als lokalisatie in ruimte, dan als ontvouwing in tijd. Of andersom. Elk van beide roept een ander ‘zijn’ op. Niet objectief. Maar existentieel.

Dit model is niet vrijblijvend. Het daagt uit. In een wereld die draait om controle, snelheid en productiviteit verliezen we makkelijk de toegang tot kairos. Tot die geladen momenten waarin iets groters zich aandient. Niet als resultaat van inspanning, maar als veld dat ons omvat. De ervaring van verbondenheid, zin of verwondering ontstaat zelden binnen kloktijd. Ze verschijnt wanneer we ruimte maken. Wanneer we ons toestaan om niet te beheersen, maar te ontvangen.

Wie durft te bevragen waar zijn ervaring begint, ontdekt dat bewustzijn geen venster is op een vooraf gegeven wereld. Maar een veld dat mede bepaalt hoe iets verschijnt. De vraag is dus niet alleen wat je ziet, maar waar je aandacht begint: in ruimte of in tijd en welke manier van ‘zijn’ daaruit voortkomt.

De volgorde waarin bewustzijn zich opent ligt niet volledig buiten jouw invloedssfeer. Je kunt leren herkennen wanneer je begint vanuit plaats en oefenen in het richten van je aandacht op het opgaan in het moment. Door te vertragen, te luisteren en stil te zijn. Door situaties zó te vormen dat ontvankelijkheid als vanzelf ontstaat. Wat zich dan aandient is geen resultaat van controle, maar van afstemming. Kairos laat zich niet sturen, maar soms wel naderen.