Onthullend taalgebruik

Plato schreef dat de mens het vermogen bezit om het algemene in het vele te herkennen. Deze uitspraak lijkt een eenvoudige observatie over een denkvorm, maar zij raakt aan een fundament van de menselijke ervaring. De mens ziet niet alleen afzonderlijke verschijnselen. Hij herkent bijvoorbeeld ook rechtvaardigheid, terwijl die kwaliteit nergens zichtbaar verschijnt. Hij onderkent deze kwaliteit in uiteenlopende situaties en ziet daarin eenzelfde ordenende mogelijkheid die niet in de afzonderlijke feiten zelf ligt. Hij signaleert in de veelheid een ordenende mogelijkheid, die niet uit de zintuiglijke gegevens kan worden afgeleid. Dat vermogen maakt zichtbaar dat de menselijke ervaring steunt op een ordening die niet alleen uit de waarneming voortkomt, maar die de waarneming wel een diepere betekenis geeft. De ervaring draagt daardoor een structuur die niet zichtbaar wordt geleverd, maar die simultaan met de zintuiglijke ontvankelijkheid in de ervaring verschijnt.

Wanneer mensen woorden gebruiken die verwijzen naar spanning in een ruimte, richting in een gesprek of verbondenheid tussen personen, spreken zij dus niet over tastbare feiten. Zij benoemen kwaliteiten die zich in de ervaring laten herkennen zonder materiële status. Het alledaagse taalgebruik onthult daardoor een dieptestructuur die niet voortkomt uit de waarneming, maar zich wel in de waarneming laat ervaren. Deze laag verschijnt spontaan en wordt onmiddellijk verstaan. Zij wijst op een werkelijkheid die ruimer is dan het zichtbare en op een bewustzijn dat meer ontvangt dan de zintuigen kunnen aanleveren.

Dit roept de vraag op hoe het mogelijk is dat mensen zulke immateriële structuren in taal kunnen verwoorden. Mensen hebben verschillende levensgeschiedenissen en uiteenlopende ervaringen, maar zij verstaan toch onmiddellijk woorden als vertrouwen, eerlijkheid of samenhang. Deze gedeeldheid kan niet volgen uit afzonderlijke indrukken. Zij wijst op een gemeenschappelijke ontvankelijkheid voor een betekenisdimensie die niet in de feiten zelf ligt. Betekenis verschijnt daarmee als iets dat zich aandient en niet als iets dat het individu produceert.

In dit licht krijgt de filosofie van William James bijzondere betekenis. James zag ervaring als een continuïteit waarin feitelijke en niet feitelijke elementen gezamenlijk verschijnen. Hij verzette zich tegen de opvatting dat ervaring kan worden herleid tot afzonderlijke prikkels, omdat ervaring voor hem altijd een stromende samenhang vormt waarin kwaliteiten, waarden en relaties even reëel zijn als fysieke eigenschappen. Deze benadering maakt duidelijk dat de mens toegang heeft tot meer dan het zichtbare. James beschreef het bewustzijn als lokale manifestatie van een bredere werkelijkheid die zich voortdurend in de ervaring laat gelden. Daarbij onderzocht hij hoe betekenis zich aandient. Betekenissen verschijnen volgens hem niet als producten van een innerlijke activiteit, maar als gegevenheden die zich tonen binnen de ervaringsstroom. De taal vormt in deze visie een medium waarin die gegevenheden een hoorbare vorm aannemen. Zij laat zien dat wat verschijnt niet louter voortkomt uit een afzonderlijk subject, maar ontstaat in deelname aan een groter geheel. In die participatie wordt duidelijk dat taal toegang geeft tot een kennisdimensie die zich niet laat reduceren tot persoonlijke mentale processen. De benadering van James verschijnt daarmee als fenomenologische, veldmatige en epistemologische voorloper van een ontologisch veldbegrip waarin potenties werkzaam zijn.

Wanneer dit perspectief wordt samengenomen, wordt duidelijk dat metafysische taaluitdrukkingen functioneren als toegangspoorten tot een dragende werkelijkheid. De mens construeert deze werkelijkheid niet. Zij toont zich in de samenhang, de waarde en de doelmatigheid die de ervaring doordringen. Zonder deze vormende dimensie zou taal geen draagkracht hebben en zou communicatie uiteenvallen in losse gegevens zonder richting. Dat mensen elkaar verstaan wanneer zij spreken over zulke niet empirische structuren laat zien dat het bewustzijn meer herkent dan het waarneemt.

De vraag naar de oorsprong van deze structuur is niet te herleiden tot een specifieke filosofische traditie. Mensen gebruikten metafysische woorden al voordat systematische filosofie bestond. Zij ervoeren spanning, bestemming en samenhang zonder dat zij deze ervaringen konden verklaren. Filosofen hebben deze structuren benoemd maar zij hebben ze niet uitgevonden. De metafysische laag hoort bij de manier waarop menselijke ervaring zich ontvouwt. Kant probeerde deze laag te begrenzen om speculatie te voorkomen, maar hij erkende tegelijk dat ervaring berust op vormen die niet als feiten verschijnen. Zijn verklaring daarvoor ligt in de categorieën waarmee het verstand de ervaring structureert, zoals causaliteit, substantie en eenheid. Deze categorieën vormen volgens hem de voorwaarden waaronder verschijningen überhaupt kunnen worden ervaren, waardoor de dragende structuur van ervaring binnen de voorwaarden van het subject wordt gesitueerd. In een veldfilosofische benadering verschijnt dezelfde structurerende functie weliswaar, maar zij krijgt een transcendente herkomst doordat zij wordt opgevat als manifestatie van een dragende orde die voorafgaat aan het individu en niet door het verstand wordt geproduceerd. Kant maakt hiermee duidelijk dat ervaring slechts mogelijk is door niet empirische vormen, maar zijn benadering verklaart niet hoe deze vormen zelf mogelijk zijn. Zijn grensstelling toont juist het punt waarop zijn systeem iets openlaat dat het niet kan dragen. Vanuit een veldfilosofisch perspectief verschijnt daarom een overtuigender duiding. De vormen die ervaring mogelijk maken verschijnen niet als producten van een afzonderlijk subject, maar als manifestaties van een dragende werkelijkheid waarvan het individu deel uitmaakt. Deze transcendente herkomst verklaart zowel de gedeeldheid als de onmiddellijkheid van betekenis. Zij maakt begrijpelijk waarom mensen niet alleen feiten waarnemen, maar ook spontaan toegang hebben tot een orde die zich in betekenis laat voelen en niet uit individuele ervaring kan worden afgeleid.

Dit maakt zichtbaar dat taal altijd een opening houdt naar een transcendente dimensie van ervaring. Deze opening ontstaat niet door religieuze toevoeging, maar door de aard van ervaring zelf. Er bestaat altijd meer in een situatie dan men kan aanwijzen. Er bestaat altijd een vorm van betekenis die zich toont zonder dat zij objectstatus heeft. Taal raakt noodzakelijk aan deze laag, omdat zij zich niet kan beperken tot de registratie van feiten. Zij moet het surplus van ervaring onderbrengen in woorden. Dat surplus vormt precies de ruimte waarin een transcendente orde zichzelf toont.

Wanneer deze gedachte wordt doorgevoerd, verschijnt de mens niet als geïsoleerd bewustzijn, maar als manifestatiepunt van een universeel bewustzijnsveld. Dit veld draagt de potenties waarin betekenis, waarde en samenhang besloten liggen. De mens ontvangt deze potenties en verwerkelijkt ze in de concrete ervaring. Taal wordt in deze beweging een emergent fenomeen. Zij laat meer zien dan zij lijkt te zeggen, omdat de dragende orde zichzelf via menselijke uitdrukking laat horen. De taal vormt de resonantiekamer van het veld en niet slechts een instrument van het individu.

Metafysisch en emergent taalgebruik onthullen dat de werkelijkheid meer omvat dan het zichtbare en dat ervaring deelneemt aan een ordening die niet uit het individu voortkomt. In elke talige uitdrukking verschijnt een dubbele ontvankelijkheid. De mens ontvangt de zintuiglijke gegevenheden van een situatie en ontvangt tegelijk de ordenende mogelijkheden die betekenis laten oplichten via de transcendente ontvankelijkheid. Die twee stromingen komen samen in het spreken zelf. In het spreken laat de werkelijkheid zichzelf zien in het vermogen waarin taal meer onthult dan de zintuiglijke ontvankelijkheid kan aanreiken.