Pin je niet vast

De moderne mens zit midden in een identiteitscrisis die verder gaat dan maatschappelijke status of culturele achtergrond. Volgens denker Francis Fukuyama gaat het om een spanning tussen waardigheid en erkenning. Wat ooit begon als een beweging voor gelijke rechten, is veranderd in een zoektocht naar bevestiging van uniek-zijn. Daardoor is identiteit steeds vaker gekoppeld aan vaste categorieën. Die categorieën waren ooit bedoeld om ruimte te geven, maar zijn nu vaak dwingend. In plaats van de ander echt te ontmoeten, verwachten we dat die ander ons terugspiegelt. Identiteit wordt dan geen manier om jezelf te begrijpen, maar een eis aan de ander om jou te bevestigen.

Daaronder ligt een dieper probleem. Dat probleem kun je niet oplossen met meer zichtbaarheid of sociale erkenning. Wat hier speelt, is het veld waarin de mens zichzelf ervaart. Binnen mijn veldfilosofie verschijnt het persoonlijke bewustzijn als mogelijkheid binnen een groter veld, het universele bewustzijn. Dat veld is constant en draagt de condities waardoor ervaring mogelijk wordt. De mens vormt daarin een centrum van afstemming. Het veld zelf blijft onveranderd, maar wat erin tot beleving komt hangt af van hoe iemand is afgestemd. Die afstemming bepaalt hoe potenties worden omgezet in betekenisvolle beleving.

Identiteit is in deze visie geen vaste kern, maar ook geen losse constructie. Ze ontstaat uit resonantie. Wat iemand als zijn identiteit ervaart, hangt samen met hoe hij zich afstemt op het veld van mogelijkheden. Daarbij spelen je levensloop, lichaamsbouw, eerdere ervaringen en gevoeligheden allemaal een rol. Deze samenhang is niet toevallig, maar ook niet absoluut. Ze blijft afhankelijk van hoe de afstemming in een concrete situatie vorm krijgt. De kleinste verschuivingen in die afstemming kunnen bepalen wat iemand ervaart en wat niet.

Vanuit dit perspectief kun je seksuele oriëntatie zien als een vorm van afstemming binnen een breder veld van relationele mogelijkheden. Dat veld kun je voorstellen als een klokvormige verdeling, zoals een Gausscurve. Die verdeling laat zien dat sommige vormen van verlangen vaker voorkomen, terwijl andere minder vaak op de voorgrond treden. Maar het hele veld van potentie blijft aanwezig. Wat iemand ervaart als homoseksualiteit, heteroseksualiteit, panseksualiteit of aseksualiteit is geen bewuste keuze. Het is het resultaat van een diepe, meestal niet-bewuste afstemming. Die afstemming blijft vaak vrij stabiel tijdens iemands leven, maar is niet absoluut.

Dat oriëntatie relatief stabiel is, betekent niet dat die zomaar kan veranderen. Maar het blijft wel afhankelijk van hoe iemand is afgestemd op het veld van potentie. Die afstemming bepaalt welke mogelijkheden tot beleving komen en welke op de achtergrond blijven. Oriëntatie is dus niet grillig of onvoorspelbaar, maar verbonden met een unieke gevoeligheid. Sommige mensen ervaren een duidelijke richting en bevestiging. Anderen voelen juist meervoudigheid of twijfel. In beide gevallen blijft het veld zelf onaangedaan. Wat verandert is de mate en aard van afstemming, niet het veld waarin die afstemming plaatsvindt.

Het probleem ontstaat wanneer deze vrijheid wordt ingeperkt door gestolde patronen. Dat zijn beelden van jezelf die steeds opnieuw worden bevestigd, zonder dat ze nog echt aansluiten bij wat je voelt. Ze zijn ooit ontstaan uit betekenisvolle ervaringen, maar zijn nu verstard. Ze blokkeren de directe afstemming op het nu. Dan verandert identiteit van iets levends in iets herhaalbaars. Het contact met het veld verdwijnt. Ervaring wordt voorstelling en ontmoeting wordt een vorm van controle.

Juist in sommige vormen van emancipatie zie je dat gebeuren. De LHBTI+ beweging begon vanuit een terecht verlangen naar erkenning, veiligheid en zichtbaarheid. Die strijd heeft veel betekend. Ze heeft beperkende normen doorbroken en nieuwe ruimte gecreëerd. Maar in de manier waarop die beweging nu institutioneel is ingebed, zie je dat ze soms gaat functioneren als bevestigingskader. De ander wordt niet alleen uitgenodigd om te begrijpen, maar ook verplicht om te erkennen. Dat beperkt de ruimte voor variatie in ervaring. Vrijheid wordt een norm. Wat begon als protest tegen uitsluiting, kan dan zelf uitsluiting veroorzaken van de open ruimte waarin ervaring mag variëren en zich kan ontwikkelen.

De behoefte aan erkenning is begrijpelijk. In een wereld die oordeelt, wil je ergens bij horen. Je zoekt veiligheid. Maar juist dat verlangen kan ertoe leiden dat de innerlijke ruimte waarin identiteit ontstaat, wordt vervangen door een beeld dat anderen moeten bevestigen. Dan verschuift de aandacht van het innerlijke afstemmen naar een extern project van zekerheid. Wat overblijft is een paradox die je binnen het bestaande denken niet kunt oplossen.

Die paradox kun je zo formuleren. Hoe meer iemand zich vastzet op wie hij denkt te zijn, hoe minder ruimte er overblijft om te worden wie hij nog zou kunnen zijn. Hoe sterker de nadruk op identiteit, hoe minder openheid voor afstemming. Hoe harder de roep om erkenning, hoe stiller het veld waardoor ervaring mogelijk wordt. Dan keert de strijd zich tegen zichzelf. Wat bevrijding wilde zijn, wordt herhaling. Wat vrijheid zocht, wordt bevestiging. De mens raakt gevangen in een zelfbeeld dat zijn oorsprong verloren is.

Daartegenover staat een veldmatig verstaan van mens-zijn. Identiteit krijgt daarin een plek als tijdelijke samenhang binnen een veelheid van mogelijkheden. Ze hoeft niet bevestigd te worden door de ander, maar kan gedragen worden in een sfeer van afstemming. Niet de vraag wie je bent staat dan centraal, maar wat zich op dit moment aandient. Erkenning verandert van eis in ontvankelijkheid. Jezelf begrijpen krijgt weer verbinding met wat je ervaart. Identiteit wordt geen begrenzing, maar een vorm van resonantie. Leef gewoon je leven en kom uit die vitrinekast.

Een leerling vroeg aan zijn meester:

"Hoe houd ik het vuur in mij levend?"

De meester gaf hem een brandende kaars.

"Koester dit vlammetje," zei hij.

En de leerling zette het onder een glazen stolp.