Stemwijzer over defensie

De verkiezingen naderen en defensie is uitgegroeid tot een thema waarop nauwelijks nog verschil van inzicht lijkt te bestaan. Waar enkele jaren geleden de roep om hogere militaire uitgaven nog op weerstand stuitte, heerst nu een opmerkelijke eensgezindheid. De dreiging uit Rusland, de oorlog in Oekraïne en de groeiende instabiliteit in de wereld hebben geleid tot wat in de politiek zelden voorkomt: consensus. Er moet meer worden geïnvesteerd in veiligheid, in afschrikking, in paraatheid. De aannames achter die overtuiging blijven echter grotendeels onbesproken. Wat verstaan we onder veiligheid, en wat zegt onze omgang met dreiging over het mensbeeld dat wij hanteren? Deze vragen zijn geen partijpolitieke oproep, maar een uitnodiging tot denken.

De reflex van versterking is oud. Zodra er gevaar dreigt, groeit de behoefte aan bescherming. Toch is het opmerkelijk hoe vanzelfsprekend de huidige militarisering wordt ervaren. Rusland wordt gezien als een expansieve macht die slechts door kracht kan worden gestopt. De oorlog in Oekraïne bevestigt die gedachte, maar de werkelijkheid is complexer. Het Russische optreden is verwerpelijk, maar niet irrationeel. Het komt voort uit historische vernederingen, geopolitieke afhankelijkheden en de angst voor omsingeling. In die zin is de Russische agressie niet enkel actie, maar vooral ook reactie. Het Westen spiegelt die angst, waardoor een gesloten kringloop van dreiging ontstaat waarin beide partijen elkaars schaduw worden. Elk wapen dat bedoeld is om veiligheid te scheppen, verschijnt in de ogen van de ander als bedreiging. Veiligheid verandert zo in een zelfversterkend systeem van onzekerheid.

De onderliggende logica is die van beheersing. In de moderne geopolitiek geldt veiligheid als maakbaar product. Door bewapening, technologie en allianties moet de chaos van de wereld in toom worden gehouden. Deze overtuiging wortelt in de filosofie van Thomas Hobbes, die stelde dat de mens in zijn natuurlijke staat geneigd is tot strijd en dat alleen een alomvattend gezag, de Leviathan, vrede kan garanderen. De staat, en bij uitbreiding de internationale orde, rust op het monopolie van geweld. In die lijn is de NAVO te begrijpen als collectieve Leviathan, een mechanisme dat stabiliteit afdwingt door macht te concentreren.

Toch schuilt in dit streven een paradox. Hoe meer wij veiligheid organiseren, hoe afhankelijker wij worden van de structuren die haar moeten garanderen. De bewapende vrede wordt fragieler naarmate zij perfecter lijkt. Elk nieuw systeem van afschrikking schept zijn eigen tegenkracht. Michel Foucault zou zeggen dat macht niet alleen onderdrukt, maar ook produceert. Zij creëert een werkelijkheid waarin haar noodzaak voortdurend wordt bevestigd. De militaire logica produceert dus niet enkel wapens, maar ook betekenissen, angst en legitimiteit. Ze onderhoudt een wereldbeeld waarin dreiging vanzelfsprekend is, omdat de infrastructuur van dreiging overal aanwezig blijft.

Deze dynamiek wordt versterkt door de economische logica van het Westen. Defensie is niet alleen een veiligheidsvraagstuk maar ook een groeimotor binnen het kapitalisme. De wapenindustrie genereert werkgelegenheid, technologische innovatie en export. Waar de klimaattransitie nog afhankelijk is van draagvlak en subsidies, biedt bewapening directe economische stimulans. Dreiging is daarmee niet enkel iets om te vrezen, maar ook iets dat loont. De economie van de angst wordt zo een systeem dat zichzelf voedt. Hannah Arendt wees erop dat geweld altijd middelmatig is, het kan een proces versnellen, maar het kan niets scheppen. Wanneer geweld echter economisch rendabel wordt, verdwijnt dit onderscheid en verandert macht in een productievorm. De verleiding om veiligheid te identificeren met economische vitaliteit is dan groot.

De NAVO vormt het institutionele hart van dit denken. Haar structuur is gebaseerd op het principe van collectieve verdediging, dat in tijden van dreiging houvast biedt. Maar tegelijk blijft de alliantie gevangen in het beeld van de Koude Oorlog. Ze kan zichzelf slechts handhaven door een tegenpool te veronderstellen. René Girard beschreef geweld als mimetisch proces, wij spiegelen elkaars verlangens en angsten tot er een zondebok nodig is om de spanning te ontladen. In geopolitieke termen betekent dit dat bondgenootschappen en vijandschappen elkaar voortbrengen. De NAVO en Rusland staan niet buiten elkaars logica, zij vormen samen de lus waarin dreiging voortdurend wordt vernieuwd.

Achter dit alles ligt een mensbeeld dat het Westen diep in zijn denken heeft verankerd. De mens wordt gezien als autonoom handelend wezen, vrij in zijn beslissingen en verantwoordelijk voor zijn daden. Vanuit dat perspectief lijkt oorlog de keuze van een leider of een regime. Maar zodra we menselijk handelen begrijpen als moment binnen een veld van wederkerige beïnvloeding, verdwijnt die schijn van autonomie. Oorlog verschijnt dan als een gestold patroon van collectieve spanningen die zich over lange tijd hebben opgebouwd. De illusie van de vrije wil maakt plaats voor een relationeel besef waarin dader en slachtoffer, agressor en verdediger, deel uitmaken van dezelfde dynamiek. Dat besef hoeft niet tot relativisme te leiden. Maar het betekent wel dat schuld niet langer het eindpunt is, maar een ingang tot responsiviteit. Niet het oordeel over dader en slachtoffer staat dan centraal, maar het vermogen om te resoneren met het geheel waarin handelen ontstaat.

Wanneer oorlog wordt gezien als uiterste vorm van geslotenheid, krijgt het begrip veiligheid een andere klank. Veiligheid is dan niet langer de toestand waarin dreiging afwezig is, maar de ervaring dat openheid behouden blijft te midden van dreiging. Bescherming verliest de betekenis van vergelding en krijgt die van bewaring. Dat kan betekenen dat wapens tijdelijk noodzakelijk zijn, maar hun betekenis verschuift. Ze beschermen niet het ego van de natie, maar de ruimte waarin menselijkheid nog kan ademen.

Het alternatief voor de huidige militarisering vraagt geen utopie, maar een ander beginpunt. Diplomatie mag niet pas worden ingezet wanneer de wapens al spreken. Ze moet voorafgaan aan de escalatie, niet als zwakte maar als vorm van ernst. Habermas wees erop dat rationaliteit haar hoogste vorm bereikt in communicatie. Waar gesprek mogelijk blijft, kan de logica van macht worden vervangen door die van verstaan. Ook civiele weerbaarheid verdient herwaardering. Een samenleving die relationeel sterk is, die vertrouwen onderhoudt, die verschil kan verdragen, is beter bestand tegen manipulatie en angst. Veiligheid is dan niet een wapenarsenaal, maar een cultureel en sociaal weefsel dat niet onmiddellijk scheurt bij dreiging.

Deze benadering vraagt om moed. De reflex tot terugduwen is begrijpelijk, zeker wanneer geweld zich manifesteert. Maar wie uitsluitend reageert, wordt het spiegelbeeld van wat hij bestrijdt. Werkelijke kracht ligt niet in dominantie, maar in het vermogen om de gesloten lus te herkennen en te doorbreken. Daarin ligt de ethiek van een nieuwe politiek besloten: niet handelen tegen de ander, maar handelen binnen het geheel waarvan de ander deel uitmaakt.

De vraag die deze verkiezingen oproept, gaat dus dieper dan begrotingen of bondgenootschappen. Zij raakt aan de grond van ons wereldbeeld. Willen wij veiligheid begrijpen als resultaat van macht of als uitdrukking van relationele verbondenheid? Willen wij de toekomst bouwen op angst of op ontvankelijkheid? De eerste keuze leidt tot bewapening en controle. De tweede vergt vertrouwen, geduld en een besef dat openheid zelf een vorm van kracht is.

De stemwijzer over defensie vraagt daarom niet wat wij willen bestrijden, maar wat wij willen beschermen. Niet het bezit van wapens bepaalt onze veiligheid, maar de ruimte waarin resonantie nog kan plaatsvinden. Veiligheid ontstaat niet waar macht overwint, maar waar openheid standhoudt. Op 29 oktober stemmen we niet alleen op een partij, maar ook op een wereldbeeld dat ons voor ogen staat.