Het kapitalisme is dood, leve het kapitalisme. Waarom wordt er nog getrokken aan een dood paard? Waarschijnlijk omdat het kapitalisme tot in de haarvaten van onze samenleving is doorgedrongen. De remedie is wellicht een aderlating, maar daarvan weten we ook dat de afloop fataal kan zijn. Maar erger is misschien het feit dat veel mensen het kapitalisme nog steeds adoreren. Zij staan aan de goede kant van de scheidslijn tussen arm en rijk. Sterker nog: het vigerende economische systeem maakt hen alleen maar rijker. Ja, ten koste van wat? Ten koste van de armen en ten koste van het milieu. De twee drijfveren van het kapitalisme zijn immers eeuwige groei en altijd maar winst blijven maken.
Lange tijd heb ik de morele code van John Stuart Mill (1806-1873) geïnterpreteerd als een filosofische richtlijn.
Een handeling is goed als zij zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen teweegbrengt.
Maar na het bestuderen van het boek ‘Ware Winst’ van Christian Felber, realiseerde ik me dat Mill het hoogstwaarschijnlijk als economisch principe bedoeld moet hebben. Mill was namelijk niet alleen een filosoof, maar ook een econoom. Felber bepleit een economie waarbij winst ten bate moet komen van het ‘gemene goed’, dat wil zeggen dat het niet louter ten deel mag vallen aan CEO’s en aandeelhouders. Winst maken - te beschouwen als handeling - is alleen goed als zij zoveel mogelijk voordeel (geluk) voor zoveel mogelijk mensen teweegbrengt. En daar schort het aan. Het streven van veel lucratieve bedrijven, is namelijk om de loonkosten laag te houden ten faveure van salarisverhogingen voor directieleden en gratificaties voor aandeelhouders. Als men werknemers niet laat delen in de winst, verziekt men de organisatie. Doordat hun koopkracht niet toeneemt, ondermijnt men tevens de belangrijkste pijler van het kapitalisme, namelijk eeuwige groei. Uiteraard komt winst ook aan zoveel mogelijk mensen ten goede, als zij in het bedrijf geïnvesteerd zou worden. Mill legt met zijn utilitaristische filosofie de nadruk op het collectieve belang, dat wat Felber ‘het gemene goed’ is gaan noemen.
De leiders van kapitalistische samenlevingen beseffen dat vanwege gestabiliseerde lonen economische groei niet meer van haar burgers kan komen. Bovendien beseffen zij dat een industrie die haar energie uit fossiele brandstoffen haalt, onhoudbaar is geworden. Zeker bestuurders durven de vermeende klimaatverandering namelijk niet langer te ontkennen, omdat ze anders niet meer serieus worden genomen. Na het lezen van het boek ‘Onzichtbare Neprampen en Verzonnen Onheil’ van Patrick Moore, blijf ik zelf echter een scepticus. Maar goed, dat neemt niet weg dat kapitalistisch gedreven overheden een nieuwe aanjager voor de economie moesten vinden, namelijk een grootschalige energietransitie. Huppakee, bedrijvigheid die onafhankelijk is van consumenten wiens lonen min of meer bevroren zijn en ook nog eens goed voor het milieu. Het kapitalisme heeft voorlopig weer even perspectief, want de enige indicator voor dit systeem is het bruto binnenlands product (BBP), dat elk jaar moet toenemen.
Maar wie in de samenleving moet eigenlijk de hoeder zijn van het algemene belang? Van oudsher heb ik geleerd dat dat de overheid moet zijn, maar sinds 1994 is daar in Nederland een krachtige speler bij gekomen, namelijk die van de non-gouvernementele organisatie (ngo). Inmiddels is dit zelfs een mondiaal fenomeen geworden. Zo’n organisatie kan elk willekeurig maatschappelijk belang omarmen en dat vervolgens tot haar speerpunt maken. Het voordeel is dat een individu bij een geschil met de overheid niet solitair tegenover haar komt te staan. Maar er schuilt ook een gevaar in, omdat de rijken der aarde, ngo’s graag als vehikel gebruiken om hun wereldbeeld over het voetlicht te brengen. Door ngo’s op te kopen, worden ze er eigenaar van en kunnen ze er hun stempel op drukken. Uiteraard kunnen ze dat ook doen met bedrijven. Zo heeft George Soros (*1930) in Nederland de grootste distributeur van schoolboeken gekocht, namelijk van Dijk boekenhuis, marktaandeel 70%. Is dit wenselijk? Naast de lobby van multinationals bij overheden, is de invloed van ngo’s op overheidsbeleid - al dan niet via de rechter afgedwongen - niet te onderschatten. Zo hebben de ngo’s MOBilisation fort the environment (MOB), Greenpeace en Vereniging Leefmilieu (VL) bij de rechter een impasse van de stikstofuitstoot afgedwongen. En zo heeft de ngo Urgenda via de rechter de staat gedwongen zich aan de CO2-reductie te houden. De Postcode Loterij subsidieert overigens al deze ngo’s en is zelf ook een ngo die autonoom bepaalt welke organisatie ze spekken en zo dus in hoge mate sturing aan het beleid in Nederland kunnen geven. Enerzijds je geluk beproeven in de Postcode Loterij en anderzijds je wenkbrauwen fronsen over de stikstofcrisis (met in haar kielzog de woningcrisis en de migratiecrisis), is dus enigszins hypocriet. Vanaf het moment dat ngo’s het overheidsbeleid via de rechterlijke macht kunnen aanvallen, is de juridificering in de samenleving enorm toegenomen. Je kunt je afvragen of deze manier van beleidsbeïnvloeding wel past binnen ons democratisch bestel. Het lijkt erop alsof er binnen de Trias Politica, een vierde macht is binnengeslopen, die van de ondoorzichtige ngo’s.
De energiecrisis geeft de energietransitie trouwens een enorme boost. Laten we hopen dat deze crisis niet geënsceneerd is. Tegelijkertijd had de EU deze crisis van verre kunnen zien aankomen. Als je de Russische Federatie namelijk de duimschroef aandraait, dan kun je wachten op een tegenzet. Dat is regeren. Net als bij schaken moet je een aantal zetten vooruit denken. De enorme afhankelijkheid in de EU van Russische energie, was onze achilleshiel. En ja, die is geraakt, waardoor nu miljoenen Nederlanders met een torenhoge energierekening te kampen hebben. De enorme inflatie is daar overigens ook een direct gevolg van. Al die sancties tegen Rusland, brachten een directe terugslag teweeg. Mijns inziens is hier duidelijk sprake van falend EU-beleid. De prangende vraag die nu voor ons ligt, is ‘Hoe komt Jan Splinter, straks door de winter?’. Het is hoogtijd voor een gamechanger.