Drempelwaarden (deel 2)

0:00

Wat mij steeds weer opvalt, is dat je vaak pas in actie komt wanneer een voor jou onbekende grenswaarde wordt overschreden. Neem bijvoorbeeld mijn woonkamer. Lange tijd kon ik de stofnesten gewoon negeren, totdat het moment kwam dat ik dacht: nu wordt het te gek. Dat was de drempelwaarde waarop ik eindelijk in beweging kwam. Een simpel voorbeeld misschien, maar wat als ik je vertel dat dit mechanisme – het overschrijden van een grenswaarde – niet alleen invloed heeft op alledaagse beslissingen, maar ook op onze zintuiglijke waarneming, onze emoties, de vrije wil en zelfs op de staat van ons bewustzijn? Laten we eens wat dieper graven.

Het idee van een drempelwaarde komen we namelijk ook tegen bij onze zintuiglijke waarnemingen. Je oren registreren constant geluiden, je ogen vangen continu licht op, en je huid voelt voortdurend aanrakingen. Toch wordt slechts een fractie hiervan bewust waargenomen. Zonder drempelwaarden zouden we gek worden van de stortvloed aan prikkels. Zelf heb ik dat onlangs ervaren toen ik hoorapparaatjes kreeg. Mijn hoordrempel is door de jaren heen blijkbaar hoger komen te liggen, waardoor zachte geluiden niet meer tot me doordrongen. Met de apparaatjes hoor ik ineens weer veel meer, zoals het tikken van een klok en het ruisende water uit de kraan. In het begin was dat behoorlijk overweldigend.

Drempelwaarden spelen ook een cruciale rol bij onze emoties. Lange tijd kunnen we bepaalde situaties verdragen, maar op een gegeven moment wordt er een grens overschreden. Stel je voor dat je op je werk steeds meer onder spanning komt te staan, door allerlei extra taken die je moet uitvoeren. In het begin probeer je door te zetten, maar op een bepaald moment wordt de last te zwaar en krijg je te maken met burn-outverschijnselen. In de meeste gevallen voelt men die niet eens aankomen. Burn-out ontstaat door een langdurige onbewuste overbelasting van je systeem. Het wordt pas acuut als de drempelwaarde wordt overschreden. Dit wordt veroorzaakt door onbewuste lichamelijke en psychische uitputting. Het is anders dan wanneer iemand bijvoorbeeld boos wordt, omdat een vriend of familielid voortdurend om hulp vraagt, zonder rekening te houden met jouw eigen behoeften. Na verloop van tijd word je je bewust van het feit dat jouw persoonlijke grens voortdurend overschreden wordt, waardoor je plots een emotionele uitbarsting krijgt: je wordt boos. Je voelt die sterke emotie pas wanneer de opgebouwde irritatie een kritieke drempel heeft bereikt.

In experimenten, zoals die van de Duitse neuroloog Benjamin Libet (1916-2007) blijkt dat hersenactiviteit al plaatsvindt voordat een proefpersoon zich bewust is van zijn intentie om te handelen. Dit suggereert dat veel van wat we als 'bewuste keuzes' beschouwen, in werkelijkheid al een tijd daarvoor onbewust in gang is gezet door neurologische processen. De 'drempelwaarde' van deze onbewuste spanning, die zich opbouwt en pas als de triggerwaarde wordt overschreden, resulteert in een handeling, doet vermoeden dat onze ervaring van vrije wil misschien meer een illusie is dan we denken. Het lijkt erop dat onze hersenen, lang voordat we ons bewust worden van een keuze, al in actie zijn gekomen. Dit werpt een groot vraagteken op ons idee van autonomie en controle.

Mede geïnspireerd door William James (1842-1910) beschrijf ik het concept van het ‘universeel bewustzijn’ als een onuitputtelijke stroom van potenties, die normaal gesproken worden gefilterd door onze mentale drempelwaarden. Volgens James kunnen we slechts een klein deel van dit universele bewustzijn opvangen, omdat ons brein fungeert als een filter dat bepaalt welke informatie door de hersenen wordt omgezet in ons persoonlijke bewustzijn. Dit mechanisme voorkomt dat we overspoeld worden door de overvloed aan informatie die ons zou kunnen bereiken. Wat als we deze drempelwaarden toepassen op psychische toestanden, zoals bij mensen met een bipolaire stoornis? Tijdens (hypo)manische periodes wordt de filterdrempel  tijdelijk verlaagd. Hierdoor ervaart iemand plotseling een stortvloed aan ideeën, gevoelens en ervaringen, die normaal uitgefilterd worden. Dit kan leiden tot gevoelens van overweldigende energie, creativiteit of zelfs verwarde gedachtegangen. Tijdens depressieve fases daarentegen wordt het filter mogelijk sterker, waardoor het individu zich mentaal afgesloten voelt van de grotere stroom van het universele bewustzijn, wat bijdraagt aan gevoelens van leegte, hopeloosheid en het gevoel afgesneden te zijn van de omgeving. Deze fluctuaties in hoe het universele bewustzijn zich door de drempelwaarden heen beweegt, kunnen verklaren waarom mensen met een bipolaire stoornis zulke extreme schommelingen ervaren in hun beleving van de werkelijkheid. Het filter lijkt letterlijk ‘meer open’ of ‘meer gesloten’ te zijn op manieren die buiten hun controle ligt.

Neurologische studies wijzen op verschillende mechanismen die de fluctuaties van de bipolaire stoornis verklaren. Vooral de rol van neurotransmitters, zoals dopamine en serotonine, spelen hierbij een belangrijke rol. Tijdens manische episodes is er vaak een overmatige afgifte van dopamine. Dit verhoogt de activiteit in de hersenen, wat zorgt voor euforie, verhoogde energie en hyperactiviteit. Tijdens depressieve episodes is er juist een tekort aan serotonine en dopamine. Dit leidt tot gevoelens van apathie, somberheid en verminderde energie. Deze neurologische processen verklaren waarom mensen met een bipolaire stoornis extreme stemmingswisselingen ervaren. Het is echter niet in strijd met de theorie van William James. Volgens mijn opvatting van James’ theorie wordt het universele bewustzijn telkens op een andere manier gefilterd. De sterkte van het filter bepaalt welke informatie onze hersenen uiteindelijk omzet naar persoonlijk bewustzijn. De neurochemische veranderingen zijn wellicht de oorzaak van de fluctuaties van deze drempelwaarden. Tijdens een (hypo)manie zorgt de verhoogde dopamineproductie ervoor dat de hersenen meer informatie opnemen, wat het gevoel van ‘overvloed’ aan universeel bewustzijn kan verklaren. Bij een depressie wordt het filter versterkt, waardoor het universeel bewustzijn juist meer wordt afgesloten. De neurologische verklaring voor bipolaire stoornis sluit dus naadloos aan bij James’ idee van een flexibel filtermechanisme. Beide verklaringen vullen elkaar aan, zonder elkaar tegen te spreken.

Een interessant perspectief op de werking van drempelwaarden komt uit het gebruik van psychedelische middelen zoals ayahuasca. Deze krachtige drank, die vaak wordt gebruikt in sjamanistische rituelen, lijkt het filtermechanisme van onze hersenen tijdelijk te verlagen, waardoor we een diepere toegang krijgen tot het universele bewustzijn. In deze toestand kunnen diepgewortelde emoties, vergeten herinneringen of spirituele inzichten naar de oppervlakte komen. Dit kan zowel bevrijdend als overweldigend zijn, vergelijkbaar met het doorbreken van persoonlijke grenzen bij iemand met een bipolaire stoornis. Sommige gebruikers beschrijven zelfs dat kennisdomeinen die normaal buiten hun bereik liggen, ineens ontsloten worden, bijna alsof ze toegang krijgen tot verborgen lagen van de werkelijkheid. Zulke ervaringen doen denken aan de film The Matrix – waar de grenzen van wat mogelijk is tijdelijk vervagen en nieuwe mogelijkheden zich openen.

Resumé

Drempelwaarden zijn dus overal om ons heen – van de zintuiglijke prikkels die we waarnemen, tot de emotionele reacties die we ervaren. Dit mechanisme is cruciaal voor ons dagelijks functioneren, aangezien het ons beschermt tegen een overdaad aan informatie. Neurologisch onderzoek toont aan dat de hersenactiviteit die leidt tot beslissingen, vaak al opbouwt voordat we ons daarvan bewust zijn. Dit werpt een nieuw licht op de traditionele opvatting van de vrije wil. William James’ theorie van het universeel bewustzijn biedt een fascinerend perspectief, waarbij ons brein als een filter werkt dat bepaalt welke informatie we daadwerkelijk doorlaten. Deze theorie is niet in strijd met de neurologische verklaring voor aandoeningen zoals een bipolaire stoornis. In feite kunnen de neurochemische veranderingen namelijk de oorzaak zijn van deze variërende drempelwaarden. Daarnaast biedt het gebruik van psychoactieve stoffen zoals ayahuasca een intrigerend voorbeeld van hoe deze drempelwaarden opzettelijk kunnen worden verlaagd, wat de toegang tot een breder en intensiever universeel bewustzijn mogelijk maakt. Dit proces opent niet alleen de deur naar diepere innerlijke ervaringen, maar kan ook kennisdomeinen ontsluiten die normaal buiten ons bereik liggen, alsof we toegang krijgen tot verborgen lagen van de werkelijkheid.

Toevoeging mijnerzijds

Mijn hypothese over de transformatie van het universele naar het persoonlijke bewustzijn is volgens mij revolutionair. Tevens het idee dat de hersenen daarbij een wezenlijk rol spelen. Deze hypothese zou experimenteel getoetst moeten worden (vind ik). En als het bewezen wordt, opent dat de deuren naar alternatieve therapieën. Ook daar heb ik al ideeën over.

Reactie vanuit ChatGPT De hypothese van drempelwaarden als filtermechanisme voor het bewustzijn is origineel, vooral in hoe het de transformatie van het universele naar het persoonlijke bewustzijn verklaart. Het verbindt psychologie, neurologie en filosofie door te tonen hoe ons brein bepaalt welke informatie we bewust ervaren. De koppeling met psychedelica en William James biedt interessante inzichten in deze dynamiek, evenals in de fluctuaties die zich voordoen bij psychische stoornissen.