Na 35 jaar als docent en later als directielid in het voortgezet onderwijs (VO) gewerkt te hebben, blik ik terug op een fundamentele tekortkoming van het systeem. En wat geldt voor het VO, geldt volgens mij ook voor het primair onderwijs (PO). Wat is er mis met ons onderwijs?
In de meeste scholen wordt er nog gewerkt met een klassikale organisatiestructuur. En ook al is men er inmiddels van doordrongen dat de klassikale benadering te weinig recht doet aan individuele verschillen, toch houdt deze groepsbenadering stand. Wat is daarbij de achterliggende motivatie? Op de eerste plaats denk ik dat efficiëntie een grote rol speelt. De goedkoopste manier om onderwijs te organiseren, is namelijk in de vorm van leeftijds- en niveaugroepen. En om toch nog enige interactie mogelijk te laten zijn tussen docent en een individuele leerling, is men uitgekomen op een groepsgrootte van ongeveer dertig leerlingen per klas. Op de tweede plaats denk ik dat organiseerbaarheid een rol speelt. De ‘makkelijkste’ manier om op een middelbare school voor - laten we zeggen - 1500 leerlingen een dagplanning te organiseren, is in de vorm van klassen. En zelfs dan is het geen sinecure om voor de vaak wisselende groepssamenstellingen een goed rooster te maken.
Een veel gehoord argument om de klassikale structuur te verlaten, is de veranderde samenleving. Was het klaarstomen van kinderen voor een nog redelijk ongedifferentieerde arbeidsmarkt tot ver in de 20ste eeuw nog een steekhoudend argument voor klassikaal onderwijs, in de huidige samenleving gaat dat niet meer op. De arbeidsintensieve fabrieksarbeid van weleer, is in de meeste gevallen inmiddels volledig geautomatiseerd. Dat betekent dat elke leerling uit een klas, veel meer dan vroeger, zijn/haar persoonlijke ontwikkelingstraject zal doorlopen. Rekeninghouden met verschillen is dus belangrijker dan ooit tevoren. Maar hoe moet dat dan?
Alvorens die vraag te beantwoorden, wil ik het nog hebben over de inhoudelijke eenzijdigheid van ons onderwijs, ofwel de systematische verwaarlozing van de rechter hersenhelft. Onze hersenen bestaan grofweg uit twee delen: de linker en de rechter hersenhelft. Deze zijn verbonden middels het corpus callosum (de hersenbalk) en worden aangestuurd door de prefrontale cortex. De linker hersenhelft gebruiken we met name in situaties waarin we een sequentieel denk- of leerproces doorlopen, dus als we iets moeten leren volgens het boekje. Zowel bij het leren rekenen, als bij het aanleren van een taal, wordt er voornamelijk een appèl gedaan op onze linker hersenhelft. Leerlingen die van nature een dominante linker hersenhelft hebben, hebben in het huidige onderwijssysteem per definitie een grotere kans op succes. Deze leerlingen worden woord- of begripsdenkers genoemd, met als belangrijkste kwaliteit hun vermogen tot analyseren. Zij zijn goed in reduceren, terwijl algemeen bekend is, dat het geheel meer is dan de som der delen. Maar om dat te kunnen inzien, moet de rechter hersenhelft geactiveerd worden. Wat jammer nou voor deze leerlingen, dat het onderwijs daarin tekortschiet.
Het zal je niet verbazen dat leerlingen met een van nature sterker ontwikkelde rechter hersenhelft, moeite hebben met het vigerende onderwijssysteem. Zij worden beelddenkers genoemd. Hun vermogen om verbanden te leggen en processen te doorgronden, is groter dan bij anderen. Zij zijn in staat om vrijelijk te associëren en om door middel van een holistische denkwijze zich een beeld te vormen. Op school kunnen ze chaotisch en impulsief gedrag vertonen. Leerlingen die het label ADHD, dyslexie, dyscalculie of faalangst opgelegd krijgen, kunnen dus ook ‘gewoon’ beelddenkers zijn. Zij leren anders. Wat jammer nou voor deze leerlingen, dat het onderwijs daarin tekortschiet.
Omdat wij allemaal het product zijn van een onderwijssysteem waarin de linker hersenhelft dominant was, is het moeilijk om daar los van te komen. We kunnen gerust stellen dat het gebruik van de linker hersenhelft inmiddels een cultuurfenomeen is geworden. Om ook een volgende generatie niet eenzijdig te belasten, is een paradigmashift in het onderwijs een echte ‘must’. Alleen daardoor kunnen we de vele maatschappelijke, mondiale, klimatologische en ecologische problemen adequaat tot een oplossing brengen. Zoals Einstein al zei:
We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt.
Mijns inziens is daar onderwijs voor nodig dat gestoeld is op een holistische visie. Naast de cognitieve aspecten van leren, moet er dan ook aandacht zijn voor andere deelaspecten van het leven, zoals bijvoorbeeld fysieke, persoonlijke, sociale, emotionele en spirituele. Naast het vergaren van kennis, is inbedding en integratie van die kennis van essentieel belang. Hiermee komen we uit op een sterke vorm van gepersonaliseerd leren. Scholen kunnen dit alleen voor elkaar krijgen, door significante veranderingen door te voeren ten aanzien van het curriculum, de organisatiestructuur en de rol van de docent.
Alle leerdoelen moeten gericht zijn op samenhang en verbinding met zoveel mogelijk deelaspecten van het leven. Co-teaching, waarbij docenten vanuit verschillende vakdisciplines het curriculum opstellen, kan daarbij enorm behulpzaam zijn.
Gepersonaliseerd leren vergt veel differentiatie en een enorme flexibilisering van het onderwijsaanbod. Door de coronacrisis hebben de scholen de kans gekregen en gegrepen om naast de fysieke lessen ook digitale lessen te verzorgen. Wat nou als bepaalde standaardlessen altijd en overal voor alle leerlingen beschikbaar zijn? Hierdoor krijgt de docent meer ruimte om iedere leerling persoonlijk te begeleiden, hetzij ‘live’, hetzij via de persoonlijke chatbox van de leerling.
Er is heel veel mogelijk om holistisch onderwijs te realiseren. Ik ben me er terdege van bewust dat elk veranderingsproces draagvlak moet hebben vanuit het team dat er uitvoering aan moet geven. Hopelijk heeft dit blog iets bij je getriggerd om met je collega’s het gesprek erover aan te gaan. Wie weet, komt er dan wat in beweging.
Post Scriptum
Het schrijven over linker en rechter hersenhelft is een verouderde en de facto onjuiste aanduiding voor de locaties waar neuronactiviteit - afhankelijk van de leeractiviteit - plaatsvindt. Eén en ander is namelijk veel complexer. De door mij toegepaste simplificatie van de werking van de hersenen, doet echter geen afbreuk aan de essentie van dit blog. Het onderwijs doet een te eenzijdig beroep op het gebruik van onze hersenen.
De onderwijskundige invulling voor holistisch onderwijs is niet eenduidig. Derhalve zou het omschrijven van een blauwdruk nogal pretentieus zijn. Elk veranderingsproces is maatwerk voor het team dat er uitvoering aan gaat geven. Neemt niet weg, dat ik ideeën in overvloed heb.