Onbewoond eiland
Het is niet van de laatste tijd, want er zijn altijd al burgers geweest die ageerden tegen de samenleving als geheel of tegen bepaalde aspecten daarvan. Waarschijnlijk heeft ieder mens wel iets aan te merken op de samenleving waarin hij leeft. Maar stel nu eens, je krijgt carte blanche om zelf DE ideale samenleving te creëren. Hoe ziet deze er volgens jou dan uit? Om dit gedachtenexperiment makkelijker uitvoerbaar te maken, zou je je kunnen voorstellen dat jij met nog honderd anderen, gestrand bent op een onbewoond eiland. En het ziet er naar uit dat jullie dit eiland nooit meer kunnen verlaten. Een volledig isolement.
Wie neemt ‘the lead’ en hoe gaan jullie beslissingen nemen? Er is al snel behoefte aan eten, een dak boven jullie hoofd en de warmte van een vuur. Organiseer je taakdifferentiatie of wordt het ieder voor zich? Hoe ga je om met de bezittingen van alle individuen? Hoe beslecht je ruzies, die ongetwijfeld zullen ontstaan? En hoe zit het met de borging van een ieders veiligheid? Als het gaat om aanvallen van buiten de groep, kan een aangepaste versie van artikel 5 van de NAVO misschien nog dienst doen.
“Alle individuen komen overeen dat een aanval tegen een of meer van hen op dit eiland, als een aanval tegen hen allen zal worden beschouwd.”
Solidariteit, heel goed, maar hoe te handelen bij gevaren vanuit de groep zelf? Stel dat er iemand ernstig ziek wordt en jullie geen idee hebben wat de oorzaak ervan is. Hoe zou je daar mee omgaan? Dit zijn zomaar enkele basale vragen die bij me oppoppen. De lijst is makkelijk uit te breiden, maar dit is alvast een beginnetje.
Uitgangspunten voor onze samenleving
Welke conventies wil je behouden en welke wil je coûte-que-coûte schrappen of vervangen door andere? De samenleving zoals we die nu kennen, is uiteraard het resultaat van een relatief lang evolutieproces. De bakermat van de huidige democratie is ongetwijfeld het oude Griekenland ofwel de stadsstaat (polis) van weleer. Tijdens de Verlichting (grofweg de 17de en 18de eeuw) heeft een aantal filosofen significante bijdragen geleverd aan onze opvatting over democratie. Zo was Thomas Hobbes (1588-1679) ervan overtuigd dat in de natuurtoestand van de mens, de mens een wolf voor anderen zou zijn. Zonder een vorm van heerschappij, verkeren we volgens hem in ‘een oorlog van allen tegen allen’. Om dat te voorkomen zijn we bereid zijn om een deel van onze vrijheid op te geven ten faveure van een heerser, in ruil voor vrede en veiligheid. Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) was een groot pleitbezorger van het sociale contract: een contract waarin de - overigens gelijke - rechten (en plichten) van de leden van de samenleving beschreven staan. Het gaat volgens hem om de algemene wil van het volk, welke boven het eigenbelang van het individu uitstijgt. Charles de Montesquieu (1689-1775) was de bedenker van de scheiding der machten, ofwel de ‘trias politica’. Hierbij komt het er op neer dat de wetgevende, de uitvoerende en de rechtsprekende macht bij verschillende instellingen moet liggen, zodat er over elke machtsvorm controle mogelijk is. De econoom Friedrich Hayek (1899-1992) mag in deze ook niet ongenoemd blijven, omdat hij namelijk de grondlegger is van het neoliberalisme. Deze stroming is helaas nog volop actueel. Kenmerkend ervan is de privatisering van staatsvoorzieningen, om de rol van de overheid te verkleinen en de marktwerking haar werk te laten doen. Mijns inziens heeft dit meer kapotgemaakt dan ons lief is. Uiteraard gaat het te ver om in dit blog vanuit historisch perspectief alle belangrijke invloeden op onze democratie te beschrijven. Maar het moge duidelijk zijn, dat alle op elkaar inwerkende inzichten en daaruit voortkomende aanpassingen, de samenleving behoorlijk complex hebben gemaakt. En wat dat aangaat, is het een verademing dat je op het eiland waar je verzeild bent geraakt, min of meer met een schone lei de samenleving opnieuw mag gaan opbouwen.
Menselijke maat
Eigenlijk is de complexiteit van onze samenleving een absurde toestand. Je moet haast een juridische opleiding hebben gevolgd om er nog deel van te kunnen uitmaken. En dan te bedenken dat we allemaal als hulpeloze baby zijn gestart. In de eerste week van ons prille bestaan deed onze vader al ‘aangifte’ van onze geboorte bij de burgerlijke stand en werd er direct een nummer aan onze naam gekoppeld, waarmee we ons vervolgens overal moesten legitimeren. Vanaf dat moment zaten we in het systeem en zonder bewuste instemming, moesten we ons nu conformeren aan alles wat de mens voor deze samenleving had bedacht. Feitelijk is dit nogal absurd (vind ik). Zouden we nou echt niet op een humane wijze, met minder regels en wetgeving met elkaar kunnen leven? Zou het niet veel beter zijn om de cohesie in een samenleving te bewerkstelligen vanuit een humaan-appèl? Voldoet deze complexe samenleving nog wel aan de menselijke maat?
Wat gaat er mis?
De institutionele discriminatie wijst mijns inziens uit van niet. Hoe kan het dat het bij de kindertoeslagen zo vreselijk fout is gelopen? Waarom worden de Groningers niet serieus genomen bij de materiële en immateriële schade die zij hebben geleden door toedoen van de gaswinning aldaar? Door het leenstelsel voor studenten beginnen onze jongeren hun arbeidzame leven al met een schuld van gemiddeld €15.000. Ze kunnen vervolgens geen woning vinden, vanwege de schaarste en vanwege de mega hoge prijzen. Voor een huurhuis in de vrije sector betaal je in Nederland gemiddeld €1600 per maand en de gemiddelde koopprijs van een woning is inmiddels gestegen tot €420.000. Grosso modo gaat het momenteel niet goed in Nederland. Door de marktwerking in de zorg is de capaciteit ervan drastisch ingeperkt. Niet zo vreemd dat de coronacrisis een disruptieve uitwerking heeft in onze samenleving. Het coronabeleid van onze overheid is een epische mislukking: ad hoc en vaak disproportioneel. Verder hebben we te maken met een gigantische klimaatcrisis, hoge inflatie, een ontregelde agrarische sector, bezuinigingen in de jeugdzorg, niet geïndexeerde pensioenen en stijgende energiekosten. Dat laatste overigens ten gevolge van een puur reactief korte termijnbeleid.
Gedachtenexperiment
Ik weet het, de beste stuurlui staan aan wal, maar wellicht is het in Nederland inmiddels ook tijd voor een ‘New Deal’, een sociaaleconomisch hervormingsprogramma, zoals de Amerikaanse president Roosevelt dat begin jaren ’30 in de USA uitrolde. Nederland moet op de schop. Om de contouren van een nieuwe samenleving te schetsen, is een denktank nodig. Een denktank met - laten we zeggen - honderd betrokken burgers, die voor hun inzet ruimhartig gecompenseerd worden. Zij krijgen het mandaat om een blauwdruk te maken voor een nieuwe samenleving en kunnen daarvoor bij elke expert die zij maar willen, te rade gaan. Een gedachtenexperiment? Ik weet het niet. Misschien zijn we er wel aan toe.
Lees tip
Island is een roman uit 1962 van de Engelse schrijver Aldous Huxley, het laatste werk van de auteur voor zijn dood in 1963. Het is het relaas van Will Farnaby, een cynische journalist die schipbreuk lijdt op het fictieve eiland Pala. Een prachtige roman over hoe het ook anders kan.