Complementeren
Wie te snel denkt iets al te weten of te begrijpen, leert niet veel meer bij. Het komt er op neer dat we de lacunes in ons ‘weten’ niet graag erkennen, niet voor onszelf, maar al zeker niet voor de ander. Ons denkvermogen werkt graag met containerbegrippen, zodat het niet nodig is om elke keer opnieuw de stappen van een denkproces te doorlopen. Deze grofmazigheid treffen we ook aan bij onze zintuiglijke waarnemingen. Onze hersenen zorgen ervoor dat we bij een vluchtige waarneming, elementen uit ons geheugen betrekken bij het creëren van het totaal plaatje. Zo zijn we in staat om de coherentie van onszelf in de wereld te behouden. We willen nu eenmaal alle nieuwe fenomenen die ons pad kruisen, constructief laten resoneren met ons tot dan toe opgebouwde wereldbeeld. Gebeurt dat niet, dan is er sprake van een zekere mate van ‘dissonantie’. En daar voelen we ons meestal niet prettig bij. Deze afweging is de basis van hetzij het incorporeren, hetzij het verwerpen van de verklaring voor een bepaald fenomeen.
Cascade van causaliteiten
De verschijnselen waar we in ons leven mee te maken krijgen, komen niet zelden voort uit een cascade van causale gebeurtenissen en zijn daardoor vaak moeilijk te doorgronden. Dit noemen we hogere orde fenomenen. Neem bijvoorbeeld het fenomeen milieuvervuiling. Doordat we het kapitalisme hebben omarmd, zijn bedrijven immer gericht op groei. Consumenten krijgen daardoor steeds meer nodeloze producten voorgeschoteld en willen bovendien graag het nieuwste van het nieuwste. Zij volgen de trend. Deze complexe samenhang leidt in principe tot een toename van de CO2-uitstoot en een steeds grotere afvalberg. In dit voorbeeld wordt tevens de gelaagdheid van causaliteit zichtbaar: het systeem, de bedrijven, de consument. Onze hersenen geven echter de voorkeur aan de meest simpele verklaring die we kunnen bedenken. In casu: de industrie is verantwoordelijk voor milieuvervuiling.
Eliminatie van tijd
Ons brein is blijkbaar ontvankelijker voor zogenaamde nulde orde processen: ik draai de kraan open en er verschijnt een waterstraal. Een voorbeeld van een eerste orde proces, is het vollopen van een emmer water die we onder de kraan plaatsen. Merk op dat hierbij de tijd een rol gaat spelen. Bij een constante waterstraal stijgt het water elke seconde evenveel.
Sensibiliteit voor complotten
Jouw wereldbeeld is als het ware de toetssteen voor de fenomenen. En zoals ik net heb toegelicht, heeft ons denkraam een voorkeur voor nulde orde processen. Er is nu een aantal omstandigheden te benoemen, waardoor mensen ontvankelijk zijn voor zogenaamde complottheorieën.
Een onbetrouwbare overheid voedt ons wantrouwen jegens hen. En onze egocentrisch georiënteerde samenleving, doet ons vaak twijfelen aan de oprechtheid van iemands handelen. Kortom: een voedingsbodem voor misantropie, een levenshouding die zich kenmerkt door een pessimistische visie op de samenleving en het wantrouwen van de medemens. Ook burgemeesters maken zich daar schuldig aan bij de beoordeling van het kabinetsbeleid. Zo sprak burgemeester van Zanen over ‘een sigaar uit eigen doos’ en ‘een valse start’ van het nieuwe kabinet. Deze uitingen van wantrouwen, voeden de burgers die toch al geen hoge pet op hadden van de regering.
Rechts populistische partijen misbruiken deze voedingsbodem maar al te graag, door complexe systemen te reduceren tot nulde orde systemen. ‘Framing’ noemt men dat. En merk op dat daarmee de tijd wordt geëlimineerd: meer Marokkanen à meer criminaliteit. Er wordt niet meer gezocht naar een dieper liggende causaliteit, laat staan naar een cascade van causaliteiten.
Eckhart Tolle - en met hem vele andere hedendaagse spirituele gidsen - verheerlijken het ‘nu’. Hij formuleert dat als volgt: “Het begint met stil-zijn en je focussen op dat ene moment waar toekomst en verleden ons niet afhouden van wie we werkelijk zijn. Als je het huidige moment werkelijk ervaart, wat ik aanwezigheid noem, is daar het nieuwe bewustzijn dat nu op de planeet aan het ontstaan is. Het is een ongelooflijk inzicht dat je hele leven bestaat uit nu. Het speelt zich af in het nu. Elke levenservaring, zelfs herinneringen en toekomstprojecties spelen zich af in het nu. Het is altijd nu.” Door het ‘nu’ in ons leven zo centraal te stellen, lopen we het risico om minder gefocust te zijn op de proceskant van het leven. Het ‘nu’ is immers gestolde tijd.
Ockhams scheermes
De 14de-eeuwse Franciscaner monnik, William van Ockham, hanteerde een afbakenings- principe om wetenschap van pseudowetenschap te onderscheiden. Het houdt in dat men niet het bestaan van iets moet veronderstellen als onze ervaringen ook op een andere manier kunnen worden verklaard. Dit principe is bekend geworden onder de stelling: Ockhams scheermes (razor). Tegenwoordig wordt het eerder gebruikt om te suggereren dat men de eenvoudigste verklaring voor een fenomeen moet accepteren als de beste verklaring. Ook deze - in feite onjuiste toepassing van ‘Ockhams scheermes’ - kan leiden tot een onjuiste simplificatie van de fenomenen.
Iedereen ‘framet’
Dit alles in ogenschouw nemende, leidt tot de vaststelling dat mensen die zichzelf als redelijk kwalificeren, dat toch niet altijd zijn. Een direct verband suggereren tussen geweld tegen politici en uitspraken van rechtse politieke partijen, reduceert de maatschappelijke onvrede wel heel makkelijk tot een nulde orde problematiek. Wie zijn nou eigenlijk ‘de wappies’? De zogenaamd redelijke mensen die van anderen vinden dat zij onzin verkondigen, maken hen monddood door ze als complotdenkers te karakteriseren. Daardoor verdwijnt voor hen de ruimte in het publieke debat. Ik weet niet of dat verstandig is. Het leidt in ieder geval tot een onwenselijke verdergaande polarisatie in onze samenleving.
Comments