Wij mensen behoren tot de homo sapiens. Maar ooit leefden we in een tijd dat we niet de enige menssoort op aarde waren. Vanaf ongeveer 200.000 jaar geleden was de neanderthaler een geducht mensensoort voor ons. Deze titanenstrijd is 40.000 jaar geleden in ons voordeel beslecht. Over de reden waardoor de neanderthalers het onderspit moesten delven, wordt nog steeds gespeculeerd. Maar volgens de historicus Yuval Noah Harari hebben wij de neanderthalers kunnen overwinnen dankzij ons intellect. Dat gaf ons namelijk de mogelijkheid om een taal te ontwikkelen. En dankzij die taal konden we beter samenwerken dan onze concurrent en waren we in staat om naast de zintuiglijk waargenomen werkelijkheid nog een imaginaire wereld te creëren. Deze narratieve potentie gaf ons de kans om te praten over een fictieve wereld. We ontwikkelden mythen en sagen die we onder elkaar konden uitwisselen. Deze verworvenheden vormden de basis voor samenwerking binnen de groep en maakten ons superieur ten aanzien van de neanderthaler (aldus Harari).
Deze meerwaarde van samenwerken is een emergente eigenschap, een nieuwe eigenschap die pas op een hoger organisatieniveau optreedt (namelijk op het niveau van het collectief en niet op het niveau van het individu). Tegenwoordig (vanaf ongeveer 1850) gebruiken we hiervoor het woord synergie: een proces waarbij het geheel meer is, dan de som der delen. Dit besef heeft er ook toe geleid dat in het onderwijs ‘leren samenwerken’ een impliciete doelstelling is geworden. De randvoorwaarden bij het ensceneren van samenwerking zijn zelfs expliciet gemaakt. Er moet sprake zijn van wederzijdse afhankelijkheid en individuele aanspreekbaarheid. Dit laatste om te voorkomen dat men passief meelift op het werk van de overige groepsleden. Het is overigens opmerkelijk dat sociale tools die nodig zijn voor een succesvolle samenwerking, als gekend worden verondersteld. Het zou niet verkeerd zijn als daar toch expliciet aandacht aan besteed gaat worden. Te denken valt aan de ‘cirkel van invloed en betrokkenheid’ van Stephan Covey, de ‘roos van Leary’ van Timothy Leary of de basisregels van ‘transactionele analyse’. Reflectie op de kwaliteit van samenwerken kan hierdoor meer diepgang krijgen en zodoende beter beklijven.
In de natuurkunde wordt voor synergie het woord interferentie gebruikt. Interferentie is dan het verschijnsel dat twee golven elkaar beïnvloeden. Met een klein beetje theorie kan dit fenomeen goed geïllustreerd worden. Hopelijk blijf je nog even doorlezen. Ik zal het niet te moeilijk maken. Als we kijken naar de energie van een golf, dan is deze evenredig met het kwadraat van de maximale uitwijking van die golf. Als we de maximale uitwijking A noemen, dan is de energie dus recht evenredig met A^2 (A in het kwadraat). Als twee golven (golf 1 en golf 2, die in de pas ‘lopen’) elkaar versterken (constructieve interferentie), dan is de maximale uitwijking A1 + A2. De energie is dan evenredig met (A1 + A2)^2. Echter als A1 even groot is als A2, dan hoef ik die nummertjes er niet meer bij te zetten, dus dan is de energie evenredig met (A + A)^2, ofwel (2A)^2, ofwel 4A^2. Wouw, de energie van deze interfererende golven is dus vier keer zo groot, als de energie van een afzonderlijke golf.
Tijdens de samenwerking dien je regelmatig met elkaar te overleggen. Als dat gesprek naar beider gevoel prettig verloopt, dan blijkt dat jullie elkaars lichaamsbewegingen onbewust spiegelen. Zelfs in een groepsgesprek kun je daaruit afleiden welke groepsleden het met de spreker eens zijn en welke niet. Let er maar eens op. Het spiegelen van de lichaamshouding op onbewust niveau, kun je op het niveau van standpunten - dus qua gedachten - ook toepassen. Onder het motto “Waar geduwd wordt, kan men beter trekken en waar getrokken wordt, beter duwen.”, kan men voorkomen dat een gesprek vastloopt. Nadat een standpunt ontsloten is, waar je je niet in kunt vinden (bijvoorbeeld omdat het te “yin” is), is het belangrijk dat jij opzoek gaat naar het sprankeltje “yang” binnen het “yin” (of andersom natuurlijk). Door op dat punt met je opponent mee te bewegen, ontstaat er een soort resonantie van waaruit je samen het aanvankelijke standpunt kunt gaan moduleren. Dat meebewegen is absoluut niet synoniem aan ‘met alle winden mee waaien’. Evenmin is het de bedoeling om er een dubbele agenda op na te houden. Het is de diepere kunst van het spiegelen om op deze wijze in verbinding te treden met je gesprekspartner. Geformuleerd in termen van ‘vibes’: je probeert jouw ‘vibes’ te laten resoneren met die van de ander. Dus niet opponeren, maar in eerste instantie meebewegen met hetgeen jou in zijn standpunt wel aanspreekt. Dat voorkomt weerstand en dus ook verspilling van energie. Als er op een deur staat ‘Trekken’, dan heeft duwen weinig zin. Zo is het ook met mensen. Mensen willen begrepen worden en pas dan komen zij in beweging. Of het nu gaat om een emotie, een intentie of een zienswijze, probeer altijd eerst de ander erkenning te bieden op een punt waarin je je wel kunt vinden (hoe klein dat punt ook is). Van daaruit kun je in gezamenlijkheid pas gaan bouwen aan een breder gedragen standpunt. De dans kan beginnen.
Tot slot wil ik nog een menselijke kernkwaliteit benoemen, die bij velen regelmatig omslaat in een valkuil, namelijk het coöperatieprincipe. Dat principe houdt in dat we de ander na een halve uitgesproken zin, in gedachte al complementeren met informatie uit ons eigen brein. Vaak beperkt het zich niet eens tot een gedachte, maar onderbreken we de ander door zijn zin zelf af te maken. Dit verschijnsel is vaak waar te nemen bij stelletjes die al langere tijd bij elkaar zijn. Hoe irritant is dat. Wie te snel iets begrepen heeft, mist waarschijnlijk de clou. De fine tuning van een stelling volgt immers meestal pas in de bijzin. Op het terrein van communiceren, valt volgens mij nog heel veel te leren. De interpretatie van lichaamstaal maakt daar ook zeker onderdeel vanuit. Momenteel is hier in het onderwijs geen expliciete aandacht voor, alhoewel dat mijns inziens wel zou moeten om de kwaliteit van onze samenwerking te blijven verbeteren. Terzijde, ter zake.