Wu Wei

0:00

Vanuit de stilte van mijn woonkamer schrik ik op door een forse dreun. Er blijkt een merel tegen mijn raam te zijn gevlogen en het zielige beestje ligt ogenschijnlijk levenloos op zijn rug op mijn dakterras. Ik zie zijn borst nog op en neer bewegen, hij leeft nog. Van mijn schoonzoon heb ik geleerd dat ik zo’n noodlijdend vogeltje het beste zo snel mogelijk naar het rijk der hemelen kan laten gaan. Ik pak een mes, maar zie op tegen het bloederige tafereel waarmee dit gepaard zal gaan en besluit nog even te wachten. Na vijf minuten zat de vogel rechtop en na tien minuten was hij zowaar gevlogen. Ik had een vroegtijdig einde van zijn leven weten te voorkomen, door niet te handelen, door het gewoon even op z’n beloop te laten.

Ongetwijfeld kennen we allemaal dit soort voorbeelden, momenten waarop we niet direct tot actie overgaan, maar de situatie nog even aanzien. En wonder boven wonder, hebben die situaties dan ook nog een goede afloop. Maar een dergelijke houding voelt toch bijna tegennatuurlijk, zeker in het huidige tijdsgewricht waarin we uitgaan van een maakbare samenleving. Het liefst laten we zo min mogelijk aan het toeval over. Maar juist in een wereld waarin actie en controle worden verheerlijkt, is het waardevol om te reflecteren op een aloude taoïstische wijsheid, namelijk ‘wu wei’. Wu wei betekent zoiets als ‘handelen door niet te handelen’, dus zeker geen attitude waarmee je in de geschiedenisboeken terechtkomt. Maar soms is ‘niets doen’ de beste manier om iets te bereiken. Durven we nog te vertrouwen op de harmonie van de natuurlijke stroom van het leven, zonder onnodige inmenging? Wu wei is absoluut geen oproep tot passiviteit, maar daagt ons wel uit om te zoeken naar een nieuwe balans. Het gaat erom om alleen dan te handelen, wanneer dit niet strijdig is met de natuurlijke gang van zaken.

Ook in de geneeskunde komen we de overmatige drang om in te grijpen tegen, terwijl het vaak beter is om dat juist niet te doen en de natuurlijke processen hun gang te laten gaan. Wanneer artsen onterecht ingrijpen, kan dit namelijk leiden tot iatrogenese, schade die juist ontstaat door de medische behandeling. Een patiënt met milde rugpijn geneest meestal vanzelf door rust en lichte beweging. Toch besluiten sommige artsen om pijnstillers voor te schrijven of zelfs een operatie aan te bevelen. Maar deze ingrepen kunnen bijwerkingen hebben, zoals maagklachten door de medicatie of complicaties door de operatie, waardoor de patiënt uiteindelijk verder van huis is. We vinden het blijkbaar moeilijk om niet in te (laten) grijpen, terwijl dat toch vaak de krachtigste keuze is. Het vraagt moed om los te laten en om te vertrouwen op de stroom van het leven.

Sommige westerse filosofen hebben op hun eigen wijze het concept van ‘wu wei’  geïncorporeerd in hun werk. Hierbij moet ik zeker Alan Watts (1915-1973) even noemen, omdat hij er zijn levenswerk van heeft gemaakt om de oosterse filosofieën te ontsluiten voor ons westerlingen. Hij beschreef wu wei als een manier om in harmonie met de natuurlijke ritmes van de wereld te leven, door niet te proberen alles te controleren of te forceren, maar juist door in de stroom van het leven mee te bewegen. Hannah Arendt (1906-1975) sprak zich in deze context met name uit over politieke en sociale situaties. Zij was van mening dat overhaaste acties vaak contraproductief zijn en dat wachten op het juiste moment soms veel effectiever kan zijn. Als laatste filosoof noem ik Martin Heidegger (1889-1976), die het concept ‘Gelassenheit’ introduceerde. Hiermee bedoelde hij een manier van in-de-wereld-zijn die niet vervreemdend werkt, door los te laten en open te staan voor het Zijn zonder het te willen beheersen. Het Zijn verwijst bij Heidegger naar het fundamentele 'er-zijn' of 'bestaan' van alles wat is. Het gaat niet om afzonderlijke dingen of personen, maar om het feit dat ze überhaupt zijn, dat ze bestaan. Heidegger vond dat we dit Zijn vaak over het hoofd zien, omdat we te veel gericht zijn op het beheersen en gebruiken van de wereld. Met ‘Gelassenheit’ stelt hij een houding voor van bewuste ontvankelijkheid en diepe kalmte. Hierbij accepteer je wat er is en probeer je niet steeds de wereld of het bestaan te controleren. Deze houding helpt om de vervreemding te overstijgen, die in de huidige tijd ontstaat door de moderne, technische benadering van het leven.

Naast het eenvoudige, maar toch betekenisvolle voorbeeld waarmee ik begon, zijn er ook historische voorbeelden van bekende mensen die door hun daden wel in de geschiedenisboeken terecht zijn gekomen. Mahatma Gandhi (1869-1948) is wellicht het bekendste voorbeeld. Hij leidde de Indiase onafhankelijkheidsbeweging door niet te vechten tegen de Britse overheersers, maar door hen met liefde en geduld te confronteren met de onrechtvaardigheid van hun daden. Op die manier maakte hij hen moreel bewust van de noodzaak voor verandering. Rosa Parks (1913-2005) biedt een ander goed voorbeeld. Zij weigerde in de bus om op te staan voor een blanke man, wat toen (in 1955) de norm was. Ze besloot om te blijven zitten, zonder zich te verzetten tegen de autoriteiten. Door in feite niet te handelen, maakte ze een krachtig statement. Het werd wereldnieuws en leidde uiteindelijk tot de afschaffing van de rassenscheiding. Als laatste voorbeeld noem ik Nelson Mandela (1918-2013). Zijn levenshouding is een lichtend voorbeeld van geduld en zelfbeheersing. Gedurende zijn gevangenisjaren besloot hij om zijn emoties in bedwang te houden en niet met wraak en woede te reageren. Deze eigenschappen gaven hem de kracht om na zijn vrijlating een vreedzame toekomst voor zijn land te realiseren.

Nogmaals, wu wei is geen vorm van onverschilligheid of passiviteit, maar het is wel de tegenhanger van onze neiging om overal controle over te willen hebben, de tegenhanger van de illusoire maakbare samenleving. Situaties niet altijd willen forceren of naar je hand willen zetten, geduld en timing praktiseren en vertrouwen hebben in de natuurlijke gang van zaken, dat is waar het bij ‘wu wei’ om gaat. Het biedt ons een wijsheid die voortkomt uit het laten gebeuren van dingen, wat kan leiden tot een effectiever en meer ontspannen manier van leven.

Over dit onderwerp heb ik eerder geschreven in mijn blog ‘Go with the Flow’.