Deze ‘post’ gaat over angst: een gemoedstoestand die we allemaal kennen, maar waar we niet altijd raad mee weten. Laat staan dat we de oorzaak ervan kunnen aangeven. In feite begint de verwarring al bij de vele woorden waarmee we deze ‘state of mind’ proberen te duiden. Op synoniemen.net vind je voor het woord angst de volgende synoniemen:
angstgevoel, afschrik, bangigheid, bangheid, beklemdheid, beklemming, bekommering, bekommernis, benauwdheid, benauwenis, bezorgdheid, bibberatie, nerveusheid, nervositeit, ongerustheid, ontzag, paniek, radeloosheid, schrik, spanning, verontrusting, vrees, zenuwachtigheid
Het gaat me in dit blog te ver om alle nuances tussen deze woorden duidelijk te maken. Ik beperk me tot de definitie van het woord ‘angst’, zoals deze in de ‘van Dale’ te vinden is.
gevoel van beklemming en vrees, veroorzaakt door een (wezenlijk of vermeend) dreigend onheil of gevaar, ≈ vrees(2): een dodelijke, onbeschrijfelijke, nameloze angst
psych. algemeen gevoel van bedreigdheid of onveiligheid, m.n. levensangst: ‹Een mens leert alles als het moet, behalve zijn angst overwinnen.›
Als een angstbeklemming optreedt zonder enige oorzaak, dan spreekt men van een fobie. Het betreft een schijnbaar irreële angst (bv voor kleine ruimtes of pleinen).
En uiteraard mag bij deze inleidende woorden de volgende tegeltjeswijsheid niet ontbreken.
Een mens lijdt dikwijls ’t meest Door ’t lijden dat hij vreest Doch dat nooit op komt dagen. Zo heeft hij meer te dragen Dan God te dragen geeft.
Soms aangevuld met:
Het leed dat is, drukt niet zo zwaar Als vrees voor allerlei gevaar. Doch komt het eens in huis, Dan helpt God altijd weer En geeft Hij kracht naar kruis.
Auteur onbekend
Angst kan zich op verschillende manieren uiten. We spreken over een breed angstspectrum. Enkele voorbeelden zijn angst voor: camera’s, falen, kometen, liften, reizen, spreken, telefoneren, tentamens, vliegen, vreemdelingen, water en spinnen. Wanneer deze angsten het dagelijks functioneren beperken, is er sprake van een angststoornis of een fobie. Ook een obsessief compulsieve stoornis (beter bekend onder de naam ‘dwangstoornis’) en een post traumatische stress stoornis (PTSS), kunnen gepaard gaan met een irreële angst.
Neurowetenschappers zien een verband tussen angst en het zogenaamde autonome zenuwstelsel, het zenuwstelsel dat niet onder invloed van onze wil staat. Dit zenuwstelsel bestaat uit twee delen: het sympathisch stelsel dat voor actie zorgt en het parasympatisch stelsel dat het lichaam na de actie weer tot rust brengt. Bij angst is er sprake van een ontregeling van het autonome zenuwstelsel. Het sympathische stelsel wordt bij mensen met een angststoornis voortdurend getriggerd. Het lichaam herstelt zich dus niet of te weinig. Gelukkig is het wel zo dat je de balans tussen het sympathische en parasympatische stelsel kunt herstellen door er een gezonde leefstijl op na te houden en door regelmatig rustmomenten in te bouwen.
Binnen het sympathische stelsel speelt de amygdala (ook wel pijnappelklier genoemd) een grote rol bij stress en angst. Zo ontwikkelt de amygdala bijvoorbeeld een relatie tussen stimuli en haar eigen reactie daarop, zodat zij in nieuwe vergelijkbare situaties snel en adequaat kan reageren. Deze conditionering is ter bescherming van de persoon en is dus van groot belang. Maar als de reactie van de amygdala de eerste keer disproportioneel was of zelfs totaal onnodig, dan is het lastig om die conditionering als het ware te herschrijven. De persoon in kwestie lijdt bij soortgelijke stimuli aan risico-overschatting, gepaard gaande met veel angst.
Neurologisch gezien zijn dit dus twee mogelijke oorzaken waardoor angst zich vast kan zetten in je hersenen. Naast deze oorzaken zijn erfelijkheid, opvoeding, gevoeligheid en ‘life-events’ (zoals het overlijden van een dierbare, ontslag, verkrachting, seksueel misbruik of een scheiding) ook mede bepalend of iemand al dan niet een angststoornis ontwikkelt.
Een bijzondere angst is de angst voor leegte, ook wel horror vacui genoemd. Het is een existentiële angst, die voortkomt uit het feit dat de mens moet leven in de wetenschap dat hij op een gegeven moment dood zal gaan. Wanneer dat moment komt en wat ‘dood zijn’ precies voor ons betekent, dat zijn de grote onzekerheden waarmee we moeten leven. En dat terwijl de mens altijd maar op zoek is naar zekerheden en de onbedwingbare drang heeft om over alles in zijn leven controle te hebben. Het is dan ook niet vreemd dat de volgende vragen hem behoorlijk kunnen obsederen.
Wat is de oorsprong van het heelal?
Wat was er voor de ‘big bang’?
Hoe kon er iets uit het niets ontstaan?
Hoe is de tijd begonnen?
Eindigt het universum ergens?
Is er nog meer leven in dit heelal?
Lange tijd vormde het geloof in God een bevredigende oplossing voor het horror vacui. Het christendom liet ons geloven dat er nog een leven na de dood zou zijn: gene zijde. Hiermee werd voorzien in een opvulling van de spirituele leegte. En voor wat betreft de duizelingwekkende vragen over het ontstaan van het heelal en het leven, was de introductie van de deus ex machina (de God in de machine) lange tijd voor ons het geruststellende antwoord. Het geloof bood troost.
Nadat Nietzsche God dood had verklaard en het humanisme een steeds dominanter stroming werd binnen onze cultuur, is bij velen langzamerhand het gevoel van spirituele leegte weer aangewakkerd. En dat gevoel van leegte kan een onverklaarbaar gevoel van weemoed teweeg brengen, dat ons door de ziel snijdt. Dat alles is existentiële angst.
Uiteraard zijn er nog steeds mensen die geloven en die in dit geloof hun troost vinden. Ook Bijbelverhalen zijn voor hen nog steeds bemoedigend. Speciaal voor hen die geloven wil ik hier graag wijzen op het boekje ‘Wees niet bang’ van Leo Heuvelman. Hij heeft een vademecum geschreven over ‘Bemoedigende verhalen uit de Bijbel over angst, paniek en psychisch lijden.’ Als voorbeeld plaats ik hier Spreuken 29 vers 25.
Angst voor mensen is een valstrik,
wie op de HEER vertrouwt, wordt beschermd.
Misschien komt angst wel voort uit ons onvermogen om met onze vrijheid om te gaan. We voelen ons gestigmatiseerd door de ander en door alles wat op ons pad is gekomen. Bovendien zijn we geneigd om angstige ervaringen uit het verleden, een garantie voor de toekomst te laten zijn. Maar de slogan is juist: Resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. Dat geldt zeker ook voor onze ervaring met angst. Onze vrijheid stelt ons in staat om ons telkens opnieuw te verhouden tot de omstandigheden. Ik zeg niet dat het altijd makkelijk is, maar we hoeven niet te berusten in ons trieste lot.
Het horror vacui is in feite de worsteling met de acceptatie van ons bestaan. Wie was ik voordat ik geboren werd en wat blijft er van me over als ik ben overleden? Er vanuit gaande dat er alleen sprake is van een ‘ik’ in dit aardse leven, dan besta ik langer niet, dan wel. Hm, dat doet pijn, zeker als ik aan de liefdesbanden met mijn (klein)kinderen denk. In de post ‘Theory of Everything?’ beschrijf ik een zienswijze die mij in ieder geval gemoedsrust biedt. Kort gezegd: deze theorie gaat uit van een continuïteit van de ziel als onderdeel van een groter geheel dat ik zelf het goddelijk bewustzijn noem. Ook het zenboeddhisme (met name de meditatie) biedt mij troost.