Veel artificiële organisatievormen (zoals bedrijven, verenigingen, staten en steden, maar ook intermenselijke relaties) vertonen een levenscyclus die gekenmerkt wordt door de zogenaamde S-curve. Na een aanvankelijke groeiperiode, breekt onvermijdelijk een keer het moment aan waarop - door één of andere parameter van het systeem of de omgeving - het groeitempo gaat afnemen. Als er geen veranderingen worden doorgevoerd, kan het groeitempo zelfs negatief worden en niet zelden leiden tot de ondergang van de organisatievorm. Bij natuurlijke processen is dit overigens ook het geval. Denk maar aan de evolutieprocessen bij planten en dieren. Een soort dat zich niet weet aan te passen, zal uiteindelijk verdwijnen uit het brede palet van de actieve biodiversiteit. De natuur zorgt voor contingente variaties in DNA-structuren, waardoor er een variant kan ontstaan dat het beter doet dan de oorspronkelijke. Vaak ontstaan gewijzigde structuren simpelweg door kopieerfoutjes ten faveure van een sterkere variant die vervolgens kan doorgroeien tot een complexer systeem. In een grafiek ziet dat er als volgt uit.
Het bifurcatiepunt van het systeem is het punt waarop het overgaat naar een hogere orde (variant II), in chaos vervalt (a) of blijft zoals het was (b). Crisis is kans. In het geval van aanpassing, bestaan de twee varianten tegelijkertijd in de overlappingsfase, maar variant I sterft uit en variant II krijgt de overhand. Kenmerken van de overlappingsfase zijn sowieso instabiliteit en discontinuïteit.
Voor zover de natuurlijke processen. Hoe zit het bij de systemen die de mens ontwikkelt? Een voorbeeld van verloop a is de levenscyclus van Vroom & Dreesman (V&D). En een voorbeeld van verloop b is de financiële crisis van 2008 (toen er nog geen alternatief financieel model beschikbaar was). Een voorbeeld van de transitie naar een nieuwe variant zijn de Deltawerken. De watersnoodramp van 1953 was de aanleiding om een rigoureus plan aan te nemen dat ons land beter zou beschermen tegen de grille van de Noordzee. Het is niet mijn doel om uitputtend uit de geschiedenis te verhalen over systemen die zich in een bifurcatiepunt bevonden en hoe ze daar uit kwamen. Ook de intermenselijke relaties (zoals in een huwelijk of bij samenleving) laat ik even voor wat ze zijn. In dit blog pas ik het hierboven beschreven model toe op de klimaatcrisis. Volgens mij zijn de meesten - op een handje vol complotdenkers na - inmiddels wel voorbij het punt om deze crisis te ontkennen. Die optie komt dan ook niet verder aan bod.
De manier waarop we momenteel met de aarde omgaan, zorgt voor grote problemen. Oorzaken van die problemen zijn de intensieve veeteelt, de wegwerpmentaliteit (denk aan recentelijk nieuws over Amazon: teruggestuurde artikelen worden daar vernietigd, omdat het opnieuw in de markt zetten duurder is) en het gebruik van fossiele brandstoffen. De primaire problemen die hierdoor ontstaan zijn de afname van de biodiversiteit, de overdracht van dierlijke virussen op de mens, de opwarming van de aarde, de uitputting van grondstoffen (denk aan het gebrek aan zeldzame metalen voor de chipindustrie) en de enorme milieuvervuiling (denk bijvoorbeeld aan de ‘plasticsoep’ in oceanen). Daarnaast hebben we ook te kampen met tal van afgeleide problemen, waarvan de meest zorgelijke de zeespiegelstijging en de extremere weertypen zijn.
Nog niet zo lang geleden was het gebruikelijk dat westerse landen koloniën hadden. Anno nu kijken we daar met schaamte op terug. Maar is dat niet hypocriet? Het betrof toentertijd een hegemonie ten opzichte van de handelswaren van de gekoloniseerde landen. En wat doen we nu, we koloniseren de toekomst. Qua grondstoffen blijft er niet veel over voor de volgende generaties. Bovendien zadelen we hen op met een ‘huge problem’, namelijk een klimaatverandering die haar weerga niet kent. Territoriale kolonisatie heeft plaats gemaakt voor temporele kolonisatie. We moeten ons dus nog steeds schamen.
Er moet iets gebeuren, maar wie moet dat bewerkstelligen? Van de politiek hoeven we niet veel te verwachten, omdat zij werken met een levenscyclus van slechts vier jaar. Veel multinationals zitten nog te sterk vast aan een kapitalistisch verdienmodel en zullen dat (nog) niet gauw opgeven (zeker niet als eerste). De onderstroom die zich roert, bestaat uit verzetsbewegingen zoals Urgenda, Extinction Rebellion en Greenpeace. Kunnen zij het tij keren? Of is er toch behoefte aan een verlicht despoot die ons - gedurende een langere periode - dwingt een nieuwe koers te varen? Misschien in de vorm van een groep gezaghebbende intellectuelen uit verschillende disciplines, die samen een Outbreak Management Team vormen om ons te behoeden voor de ondergang van de homo sapiens.
In de loop van enkele giga-anna heeft het leven zich op aarde ontvouwd tot wat het nu is. Overigens niet alleen in biologisch opzicht, ook de technologische (r)evolutie heeft niet stilgestaan. De oorzaak van de beschreven problematiek is weliswaar de manier waarop de mens deze technische mogelijkheden heeft geëxploiteerd, maar wellicht kan de techniek ons ook naar een oplossing leiden. Grofweg bestaan daar de volgende denkrichtingen over.
Als de nood aan de man is, hebben we ongetwijfeld een technische oplossing voorhanden.
In de komende decennia moet er een energietransitie plaatsvinden (naar CO2-neutraal) en moeten we overstappen op een duurzame economie.
De ophanden zijnde crisis is niet meer te stoppen, dus moeten we de techniek inzetten om de consequenties zo klein mogelijk te houden (bijvoorbeeld door een nieuw deltaplan te ontwikkelen).
De aarde is niet meer te redden, dus moeten we de techniek inzetten om een andere planeet te koloniseren om daar als soort verder te leven.
Deze crisis leidt weliswaar tot de ondergang van de homo sapiens, maar de nieuwe aangepaste soort dient zich al aan, namelijk de cyborg.
Door deze crisis komen we in ieder geval in een instabiele periode terecht, waarin rigoureuze maatregelen een schokeffect teweeg moeten gaan brengen, om definitief en abrupt met de vanzelfsprekendheid van oude systemen te breken. Deze discontinuïteit is mijns inziens onontbeerlijk. En de techniek …., die zullen we daarbij op verschillende manieren hard nodig hebben.