Functionele ruimte

De mens als betekenisgever staat onder druk. Niet omdat hij zijn vermogen tot duiden heeft verloren, maar omdat de ruimte waarin betekenis kan oplichten steeds vaker verarmt, vervlakt of verloedert. Die ruimte leeft in de mens en bevindt zich tussen waarneming en respons. Zij vraagt oefening, vertraging en afstemming. We hebben verleerd om tot tien te tellen. Dat was geen overbodige wijsheid die we vroeger meekregen, maar een toegang tot het vermogen om niet direct te reageren en te wachten tot iets zich toont. In die ruimte ontstaat betekenis, niet als bezit maar als mogelijkheid.

De felheid en vileine reacties in de samenleving lijken te wijzen op het rudimentair zijn van de tussenruimte. Reacties lijken steeds vaker op animale, impulsieve reflexen die worden ingegeven door onmiddellijkheid en die voorafgaan aan elke vorm van afstemming. Waar reflex het overneemt van resonantie, verhardt de toon. Niet omdat mensen slechter worden, maar omdat de ruimte voor afstemming verdwijnt. Zonder tussenruimte kan betekenis zich niet vormen en blijven mensen gevangen in de herhaling van hun eigen gelijk. Wie geen ruimte ervaart tussen impuls en antwoord, leeft in de echo van zichzelf.

Wat is de tussenruimte? In mijn filosofie is het de stille bedding waarin meerdere impulsen tot samengestelde resonantie komen. Zij is geen meetbare tijdspanne, maar een geladen ruimte waarin afstemming mogelijk wordt. Het is de zone waarin waarneming niet onmiddellijk leidt tot handelen, maar open blijft voor realiseerbare potenties. Daar begint het verstaan. De tussenruimte is niet leeg, maar draagt de belofte van mogelijkheid. Betekenis ontstaat wanneer de reflex achterwege blijft en iets zich kan tonen dat niet uit jezelf komt, maar door jou heen beweegt.

Als deze ruimte rudimentair wordt, verschraalt het contact. De ander wordt niet meer ontmoet als mededrager van betekenis, maar als tegenstander of als storing. De communicatie vernauwt zich tot standpunten, reacties, meningen en oordelen. De nuance verdwijnt en de toon verhardt. Met die verharding verdwijnt ook de mogelijkheid tot werkelijk verstaan van elkaar. Deze verschraling toont zich niet alleen in het publieke debat, maar ook in het alledaagse. In verkeersruzies, waar geen ruimte meer is voor inschattingsfouten. In gesprekken op sociale media, waar snelheid en gelijk het luisteren verdringen. In de omgang met winkelmedewerkers, waar kleine misverstanden snel omslaan in verbale agressie. En in de politiek, waar de ander niet langer gesprekspartner is, maar tegenspeler. Wat zijn de mogelijke oorzaken van deze verschraling?

Een van de oorzaken ligt in de hectiek van het leven. De samenleving is ingericht op snelheid. Communicatie verloopt razendsnel, keuzes moeten onmiddellijk worden gemaakt en prikkels volgen elkaar op zonder onderbreking. In zo’n ritme krijgt de tussenruimte geen kans. Traagheid wordt verdacht en twijfel wordt als zwakte gezien.

Ook de egocentrische oriëntatie van het ik draagt bij aan het verdwijnen van de tussenruimte. De moderne mens leeft in het centrum van zijn eigen constructie. Wat niet past binnen het zelfbeeld wordt buitengesloten of aangevallen. De ander is niet langer een wezen met wie ik in verbinding sta, maar een verstoring van mijn zelfbeeld dat moet worden gecorrigeerd. Deze ik-gerichtheid maakt kwetsbaarheid tot een bedreiging. Alles moet beheersbaar blijven.

Daarnaast speelt de vertechnologisering van het gesprek een rol. Online communicatie vergroot de afstand tussen mensen, terwijl zij tegelijk directer lijkt. De afwezigheid van lichaamstaal, pauzes, blikken en fysieke aanwezigheid laat het gesprek verschralen tot woorden zonder toon. Platformen belonen snelheid, polarisatie en zichtbaarheid boven nuance. De ruimte voor heroverweging, voor luisteren, voor aarzeling verdwijnt. Wat overblijft is een reeks reacties zonder bedding.

Verder verdwijnt de tussenruimte waar een gedeeld referentiekader ontbreekt. In een sterk gefragmenteerde cultuur verdwijnen de gemeenschappelijke symbolen, rituelen en betekeniskaders die vroeger functioneerden als verbindende schakels. Wanneer niets meer vanzelf spreekt, wordt elke uitspraak strijdtoneel. Interpretaties botsen. Als betekenis niet meer gedeeld wordt, moet zij bevochten worden. In plaats van gezamenlijk verstaan, ontstaat individuele bevestiging.

Daarbovenop komt de onverteerbare complexiteit van het bestaan. De werkelijkheid is complexer geworden dan ooit, maar onze manieren om haar te duiden zijn daar niet in meegegroeid. De overvloed aan informatie, perspectieven en verwachtingen maakt het moeilijk om te blijven verdragen wat nog geen antwoord heeft. Wie betekenis zoekt, vindt vaak alleen nog opinies. Wat niet onmiddellijk te bevatten is, roept verwarring of irritatie op. In plaats van ruimte te laten voor het onvoltooide, grijpen we naar directe oordelen of terugtrekking. De tussenruimte wordt niet benut als bedding voor complexiteit, maar vermeden uit angst voor betekenisverlies.

Ten slotte is er de collectieve kwetsbaarheid die niet wordt erkend. Achter de felheid schuilt vaak ook onvermogen. Mensen raken sneller getriggerd wanneer de bodem onder hun bestaan onzeker voelt. Angst, verlies aan houvast en identiteitsvragen manifesteren zich niet als stil verdriet, maar als luide meningen. De tussenruimte zou deze kwetsbaarheid kunnen dragen, maar die moet dan eerst worden erkend. Zonder die erkenning ontstaat schijnzekerheid in de vorm van hardheid.

Al deze oorzaken komen samen in het politieke debat, waar het verdwijnen van de tussenruimte het meest zichtbaar is. Standpunten worden sneller uitgesproken dan doordacht. Slogans vervangen argumentatie en morele verontwaardiging verdringt nuance. De ander wordt minder aangesproken als gesprekspartner en meer als tegenstander die moet worden ontkracht. Politiek wordt dan geen oefening in afstemming, maar een strijd om gelijk. Er ontstaat een debat zonder luisteren, een gesprek zonder ruimte en een democratie zonder wederkerigheid. Deze ontwikkeling komt niet enkel voort uit slechte wil of gebrekkige stijl. Zij wijst op een dieperliggend probleem. Het ritme van het politieke systeem sluit aan bij snelheid, effect en zichtbaarheid. De nieuwsmedia jagen dit tempo verder op en sociale media vergroten het nog eens. Wie vertraagt, verliest aandacht. Wie aarzelt, lijkt zwak. Wie nuanceert, verdwijnt uit beeld.

Toch blijft precies die vertraging essentieel. Niet uit nostalgie naar een langzamer verleden, maar als herwaardering van de tijd die nodig is om iets werkelijk te laten doordringen. De tussenruimte vraagt geen stilstand, maar ruimte binnen de beweging. Vertragen betekent dat er opnieuw adem kan ontstaan in het gesprek. In het wachten ligt de mogelijkheid tot anders zien. Aarzeling mag dan worden toegestaan. Iets hoeft niet meteen te worden opgelost, maar kan eerst worden verstaan. Waar het tempo van het leven alle nuance uitvlakt, herstelt vertraging de bedding voor afstemming. Waar het ik zichzelf afsluit, opent ontvankelijkheid de mogelijkheid om geraakt te worden door iets wat niet van jezelf is. Waar technologie de toon verstilt tot inhoud zonder klank, kan fysieke aanwezigheid, een blik of een pauze opnieuw betekenis dragen. En waar gedeeld verstaan verdwijnt in botsende interpretaties, kan het oefenen in luisteren zonder onmiddellijke reactie het begin vormen van een nieuwe gemeenschappelijkheid. Zelfs felheid en hardheid kunnen zachter worden wanneer onderliggende kwetsbaarheid wordt erkend. Dat is geen verlies aan controle of ego en ook geen teken van onvermogen, maar een vorm van zorgvuldigheid die ruimte maakt voor het onverwachte.

Deze analyse wil geen oordeel zijn. Zij wil een poging tot verstaan zijn. Wie de tussenruimte herkent als ontbrekend, kan opnieuw oefenen in het scheppen ervan. Niet door zich af te keren van de wereld, maar door binnen het contact opnieuw af te stemmen op wat zich aandient. Tussen stimulus en respons ligt een mogelijkheid tot herverbinding. Misschien begint die herverbinding met een zucht. Misschien begint zij met een ogenblik van stilte. Misschien begint zij met een ander woord dan men aanvankelijk had willen zeggen.