Heb je dat ook weleens? Een (deel van een) liedje dat je maar niet uit je kop krijgt? Niet zelden is het bovendien nog één of ander dom liedje ook. Het is voor anderen vaak zelfs lachwekkend als je hierover een confessie aflegt. Dan lijkt het namelijk net alsof het een ‘guilty pleasure’ van je is. In de wetenschap heeft dit fenomeen inmiddels zelfs een officiële naam gekregen, namelijk: INvoluntary Musical Imagery (INMI) met als triviale naam ‘earworms’. Uit onderzoek is gebleken dat 90% van de mensen dit wekelijks ervaart, maar dat slechts 15% van hen dit als storend kwalificeert. Dat is dus 1 op de 6 die het vervelend vindt, waarbij sommigen van hen wellicht tot wanhoop worden gedreven. Tot welke groep behoor jij?
Om het liedje uit je hoofd te krijgen, wordt aangeraden om het een keer in z’n geheel te zingen (of neuriën). Door de afronding ervan, lijkt het erop dat je hersenen het los kunnen laten. Een andere manier om van het liedje af te komen, is door ergens op te kauwen. Hierdoor zou de melodielijn van het liedje worden verstoord, waardoor het uiteindelijk gestopt wordt. Natuurlijk kun je ook gewoon wachten tot het vanzelf verdwijnt.
Maar wat nu als je niet geteisterd wordt door de herhaling van een onschuldig liedje, maar door een vervelende gedachte. Een gedachte die misschien bij iedereen weleens langs flitst, maar die zich in jouw hoofd vastzet en een dwanggedachte wordt (een intrusie). Dergelijke gedachten krijgen een repeterend karakter en je kunt ze maar niet laten verdwijnen. Hoe harder je dat probeert, des te dominanter wordt hun aanwezigheid. Ze nemen je de hele dag in beslag. Deze gedachten kunnen betrekking hebben op alledaagse zaken, waaruit vervolgens dwangmatige handelingen voortkomen. Als mijn ouders hun huis verlieten, controleerde mijn vader wel vijf keer of hij alles goed achterliet. Is het gas wel uit? Heb ik alle deuren op slot gedraaid? En ga zo maar door. Wellicht gedreven door een angst voor de gevolgen van nalatigheid, maar geen reële angst. Een eenmalige aandachtige controle zou immers afdoende moeten zijn. Maar nee, er volgde controle op controle. Hij vertrouwde ten langen leste zijn eigen waarnemingen niet meer, waardoor elke controle uiteindelijk meer onzekerheid tot gevolg had. In jargon wordt dit een obsessieve compulsieve stoornis (OCS) genoemd: een dwangmatige gedachte (de obsessie) wordt gevolgd door een dwangmatige handeling (de compulsie). Moest mijn vader zich hiervoor schamen? Nee, want er lag geen beïnvloedbare oorzaak aan ten grondslag. Nurture en nature leidden bij hem tot deze onvrijwillige stoornis. Hij moest er mee dealen (of ervoor in therapie gaan, wat hij niet heeft gedaan).
Dwanggedachten hoeven overigens niet altijd tot fysieke dwangmatige handelingen te leiden. Het compulsieve deel kan ook een dwangmatig denkproces behelzen. In dat geval heeft de obsessie bijvoorbeeld betrekking op een taboe-onderwerp of een absurd ‘what-if’-scenario. Met alle macht, maar zonder succes, bestrijdt de persoon in kwestie zijn obsessieve gedachten. Daarnaast probeert hij/zij te achterhalen wat de oorzaak van deze repeterende gedachten is. Waarom denk ik hieraan? Ben ik dan echt een dief, een moordenaar of één of ander obscuur persoon met een abject karakter? De obsessie heeft zich uitgebreid met een existentieel aspect, waardoor hij/zij vervreemd raakt van zijn/haar wezenlijke persoonlijkheid. De volgende vragen ploppen op. Wie ben ik? Ben ik wat ik denk? Maar je kunt toch alles denken wat je wilt? Waarom denk ik hier allemaal aan? Moet je je voor dit alles schamen? Nee, want er ligt ook hier geen met de wil beïnvloedbare oorzaak aan ten grondslag. Nurture en nature leidden wederom tot deze onvrijwillige stoornis. Vaak is de obsessie getriggerd door een traumatische ervaring uit je jeugd. Je moet er mee dealen. Het gaat ook hier niet om een ‘guilty pleasure’. Integendeel, maar je vreest echter wel dat men jouw obsessie zal gebruiken om jou te stigmatiseren. Dus zwijg je er maar over. Jij bent niet het probleem, maar je hebt een probleem. De voortdurende hersenactiviteit is extreem vermoeiend en vergt veel energie van je. Bovendien leef je voortdurend met de angst dat het onderwerp van je obsessie ontdekt zal worden. Hierdoor ontstaat er naast je OCS ook nog eens een sociale angst. Het is al lastig genoeg om voor jezelf telkenmale het denkproces te doorlopen waarmee je je eigen illusoire stigma weerlegt. Dit proces werkt overigens depersonaliserend en leidt tot vervreemding van jezelf. Je valt niet meer samen met jezelf. In jargon zegt men dan dat dat leidt tot dissociatie.
Binnen de GGZ hanteert men grosso modo de volgende tools voor de behandeling van iemand die last heeft van een OCS: cognitieve gedragstherapie (vaak inclusief een cursus mindfulness), exposure therapie, EMDR (om een traumatische ervaring uit het verleden milder te maken) en het voorschrijven van medicatie.
Vaak gaat een OCS samen met andere psychische problemen, bijvoorbeeld met een bipolaire stoornis (BS). In de tekeningen hieronder laat ik zien hoe deze op elkaar inwerken. Een BS laat zich kenmerken door afwisselende depressieve en manische episoden, grafisch weergegeven met behulp van een sinus die zich rond een nullijn beweegt (de rode lijn). Medicatie kan ervoor zorgen dat de pieken (de manische perioden) en de dalen (de depressieve perioden) afgezwakt worden. Een OCS kan zich chronisch manifesteren en de lijn waarmee dit wordt weergegeven, bevindt zich derhalve onder de nullijn. Medicatie haalt de scherpe kanten er vanaf, waardoor de lijn dichter bij de nullijn komt te liggen. In de kolom BS + OCS zijn de twee stoornissen bij elkaar opgeteld, resp. zonder en met medicatie. Voor alle duidelijkheid: de rode lijn stelt het gemiddelde welzijnsniveau voor waarop de meeste mensen zonder specifieke psychische problemen functioneren.
Misschien is volledige genezing een utopie, maar deze stoornissen kunnen absoluut behandeld worden, zodat het leven er weer iets rooskleuriger uit gaat zien. Het boek 'Vals Alarm, leven met een dwangstoornis' van Menno Oosterhoff is zeker een aanrader.