Hoe betrouwbaar zijn onze waarnemingen? Daar is bij getuigenverklaringen vaak al twijfel over, omdat er blijkbaar onbewust door onze hersenen details worden toegevoegd of weggelaten. De oorzaak hiervan is gelegen in de wijze waarop we onze waarnemingen opslaan als herinneringen. Veel details worden daarbij weggelaten, omdat we ons geheugen niet primair vullen om het verleden te kunnen reconstrueren, maar om in het heden sneller betekenis te kunnen geven aan nieuwe ervaringen. Deze nieuwe ervaringen moduleren (of verfijnen zoals je wilt) overigens op hun beurt ook weer ons geheugen. Hoewel moeilijk meetbaar, spelen in de rechtspraak betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van een getuige een essentiële rol.
Ook in het moment, dus wanneer er geen beroep op onze herinnering wordt gedaan, kan onze waarneming onvolledig of zelfs onjuist zijn. Onvolledig, omdat door onze focus zaken die niet ter zake zijn, eenvoudigweg niet opgemerkt worden. Een bekend voorbeeld hiervan is de gorilla die niet opgemerkt wordt tijdens het basketballen, wanneer je de opdracht hebt gekregen om het aantal overspeelballen van het witte team te tellen. Onjuist, omdat door onze hersenen vluchtige waarnemingen al snel worden gecomplementeerd tot een suggestie. Het is zlfes mijgeolk om zdnoer pbelermon dzee zin te leezn. Goochelaars en mind f*ckers maken maar al te graag gebruik van dit soort misleidingen.
Wanneer voel je je veilig? Op deze vraag zal iedereen waarschijnlijk een ander antwoord formuleren. Nog lastiger wordt het om te begrijpen hoe bepaalde ervaringen op je gevoel inwerken en waarom je gevoel soms een speelbal van de golven is. Soms is er geen pijl op te trekken en word je overrompeld door gevoelens van depressiviteit of euforie, alsof deze uit het niets tevoorschijn komen. Welke fenomenen bepalen nu eigenlijk je ‘state of mind’?
Eén van de influencers is je onderbewustzijn of concreter: je autonome zenuwstelsel. Dit regelt automatisch vele functies en processen in je lichaam, zoals je ademhaling, je hartslag, je bloeddruk, je energiebalans en je spijsvertering en stofwisseling. Naast het effect van een bepaalde ervaring - opgedaan door percepties - heb je dus ook te dealen met onbewuste informatie afkomstig uit je lichaam. Stephen Porges noemt dit neuroceptie (in navolging van perceptie). Volgens hem gaat neuroceptie zelfs vooraf aan perceptie. Op basis van dit fenomeen heeft hij de zogenaamde polyvagaaltheorie ontwikkeld, die inmiddels ook als therapievorm in de geestelijke gezondheid wordt toegepast. De theorie beschrijft hoe het autonome zenuwstelsel bijdraagt aan onze ervaring van veiligheid en hoe het invloed uitoefent op ons vermogen om verbindingen met anderen aan te gaan. Als bij iemand de balans in het autonome zenuwstelsel is verstoord, is hij/zij vaak niet bij machte om zichzelf te herpakken, laat staan om de interactie met anderen weer te herstellen.
De disregulatie van het autonome zenuwstelsel is primair gericht op overleving. Het zijn vaak ingesleten adaptieve reacties die voortkomen uit traumatische ervaringen.
Waarom handelen we zoals we handelen? In veel situaties wordt ons gedrag niet bepaald door verstandelijke keuzes van ons brein, maar door ons autonome zenuwstelsel en dan met name door de nervus vagus (één van de twaalf hersenzenuwen). De nervus vagus is een zenuw binnen ons parasympatische zenuwstelsel en bestaat uit twee banen.
De ventrale vagale baan, die ons bij stimulatie (ten gevolge van rust & vredigheid) een gevoel van veiligheid en sociale betrokkenheid geeft.
De dorsale vagale baan, die ons bij stimulatie (ten gevolge van een vermeende levensbedreigende situatie) laat verstijven, waardoor we het contact met anderen verliezen en we in een verlaagde bewustzijnstoestand geraken.
Onbewust wordt er een inschatting gemaakt van de situatie waarin je je bevindt om na te gaan in welke mate je verbindingen kunt aangaan, afhankelijk van de mate van veiligheid. Als we ons niet veilig voelen, verkeren we voortdurend in een taxerende, defensieve toestand (aldus Porges), waardoor we niet in staat zijn die verbindingen te maken.
Daarnaast is er natuurlijk ook nog het sympathische zenuwstelsel, dat gestimuleerd wordt zodra er gevaar dreigt (dat nog niet levensbedreigend is). Onze onbewuste respons is in deze situatie vechten of vluchten. Bijbehorende symptomen zijn in de regel een angstgevoel, een paniekaanval of een woede-uitbarsting. De deregulering van het sympathische en parasympatische zenuwstelsel is overigens ook de fysieke oorzaak van een burn-out. De hormoonhuishouding raakt van slag. Bij een triggering van het sympathische zenuwstelsel maakt het lichaam meer adrenaline aan ter voorbereiding op het vechten of vluchten. Het risico om in deze toestand verbindingen te onderhouden wordt op dat moment als te groot ervaren. En zodra het gevaar zelfs levensbedreigend is, dan wordt de dorsale vagus getriggerd en maakt het lichaam extra cortisol aan, waardoor het bewustzijn vermindert en het lichaam als het ware verlamd raakt. Ook eenzaamheid kan overigens leiden tot een ontregeling van het autonome zenuwstelsel, omdat het de waakzaamheid voor dreiging verhoogt. Iemand die eenzaam is, heeft vaak een gevoel van onveiligheid en bevindt zich daardoor continu in de overlevingsmodus.
De ventrale vagus is dat deel van het autonome zenuwstelsel dat de balansverstoring weer moet herstellen, zodat we weer in een toestand van sociale betrokkenheid komen. In deze ventrale vagale toestand beschikken we over een scala aan reacties, namelijk: kalm, blij, betrokken, aandachtig, actief, geïnteresseerd, enthousiast, gepassioneerd, alert, bereidwillig, ontspannen, genietend en vreugdevol. Deze positieve energie stimuleert overigens ook zelfcompassie.
Bij alle mensen fluctueert de neuroceptie dagelijks, maar bij de meesten leidt dat niet tot een deregulering die het lichaam niet zelf kan herstellen. De ventrale vagus werkt namelijk ook als een soort rem, ook wel de vagale rem genoemd. Deze zorgt ervoor dat we niet doorschieten naar een fight, flight of freeze reactie en dat het lichaam zich weer herstelt (homeostase). We blijven in flow.
Uit voorgaande blijkt dus dat het van essentieel belang is om vertrouwd te raken met de woordeloze signalen vanuit je autonome zenuwstelsel. En juist dat is de insteek van de op deze theorie gebaseerde therapie (ontwikkeld door Deb Dana). Contacten met anderen zijn daarbij van wezenlijk belang, omdat deze leiden tot een gevoel van saamhorigheid en wederkerigheid, een gevoel van in de wereld staan.
Niet in de laatste plaats heb ik me hierin verdiept vanwege mijn persoonlijke ervaringen.